بایگانی دسته ی : خارج فقه

موضوع: مکاسب محرمه/ قمار / کبیره یا صغیره بودن گناه قمار

خلاصه جلسه گذشتهصحبت در بحث قمار بود و اینکه آیا قمار از گناهان کبیره است یا از گناهان صغیره است؟آیا شهادت کسی که قماربازی می‌کند مقبول می‌شود یا شهادتش قبول نمی‌شود؟البته بحث قبول شهادت، متفرّع بر این است اگر قمار، گناه کبیره باشد شهادت قمارباز قبول نمی‌شود و اگر قمار گناه صغیره باشد و اصرار بر قمار داشته باشد شهادت قمار باز مورد قبول واقع نمی‌شود اما اگر اصرار بر این گناه قمار نداشته باشد شهادتش مقبول می‌شود.روایت‌هایی را در این باب ذکر می‌کنیم که قمار گناه کبیره است و در نتیجه شهادت قمارباز مقبول نمی‌شود.یکی از روایات: وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ[۱] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ النَّهْدِیِّ[۲] عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ[۳] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَهَ[۴] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ[۵] قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) الصِّبْیَانُ یَلْعَبُونَ بِالْجَوْزِ وَ الْبَیْضِ وَ یُقَامِرُونَ فَقَالَ «لَا تَأْکُلْ مِنْهُ فَإِنَّهُ حَرَامٌ»[۶] .

از امام صادق (ع) سؤال کرده‌اند: بچه‌ها با گردو و تخم‌مرغ بازی می‌کنند و قمار می‌کنند (رهان وجود دارد) امام (ع) فرموده‌اند: از آن نخورید و حرام است.بررسی سند: سند روایت درست است.از نظر دلالت، این أکل مال مردم به باطل را می‌رساند که حرام است و به معنای گناه کبیره است؛ بنابراین با توجه به این روایت می‌توان گفت: کسی که قماربازی می‌کند مال مردم را می‌خورد و مال مردم خوردن گناه کبیره است و شهادت قمارباز مقبول نیست.برخی از علما به این روایت استدلال کرده‌اند[۷] .

و منها: «محمّد بن یعقوب[۸] ، عن محمّد بن یحیى[۹] ، عن أحمد بن محمّد[۱۰] ، عن معمر بن خلاد[۱۱] ، عن أبی الحسن (ع) قال: النرد والشطرنج والأربعه عشر بمنزله واحده و کل ما قومر علیه فهو میسر»[۱۲] .

در این روایت نرد و اربعه‌عشر اضافه شده و فقط حرف از شطرنج نیست. «ما قومر به» یعنی آن‌ چیزی که به‌وسیله آن قمار می‌شود مثل آلات قمار، شطرنج، نرد و …، اما «ما قومر علیه»، آن رهانی که بر او قمار می‌شود، در اینجا اشاره دارد که آلات قمار اگر باشد و پول و رهان باشد میسر می‌شود و این همان است که در قرآن آمده و از گناهان کبیره است: ﴿یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ…﴾[۱۳] . این روایت هم قرینه و یا دلیل می‌شود که قمار از گناهان کبیره است.

روایت دیگر: «محمّد بن یعقوب[۱۴] ، عن محمّد بن یحیى[۱۵] ، عن أحمد بن محمّد[۱۶] ، عن محمّد بن خالد[۱۷] ، والحسین بن سعید[۱۸] جمیعاً، عن النضر بن سوید[۱۹] ، عن درست[۲۰] ، عن زید الشحام[۲۱] قال: سألت أبا عبد الله (ع) عن قول الله عزّ وجلّ:﴿… فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ ﴾ قال: «الرجس من الأوثان الشطرنج و قول الزّور الغناء»[۲۲] .

از امام صادق (ع) درباره ﴿فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾ سؤال کردم ‌فرمود: الرجس من الاوثان، شطرنج است و قول زور، غنا است.

سند روایت خوب است و مشکل ندارد.از نظر دلالت، همان‌طور که بت‌پرستی از گناهان کبیره و شرک است قماربازی هم گناه کبیره است.روایت دیگر: وعنه[۲۳] ، عن أبیه،[۲۴] عن ابن أبی عمیر[۲۵] ، عن بعض أصحابه ، عن أبی عبد الله (ع) فی قول الله عزّ وجل: قال: «الرجس من الأوثان هو الشطرنج و قول الزور الغناء»[۲۶] .

از امام صادق(ع) درباره ﴿… فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾ سؤال کردم ‌فرمود: الرجس من الاوثان، شطرنج است و قول زور، غنا است.

سند روایت درست است.از نظر دلالت هم قماربازی در حد و اندازه شرک است؛ بنابراین قمار از گناهان کبیره است.برخی از علما به این روایت استدلال کرده‌اند[۲۷] .

روایت دیگر: «و عن عدّه من أصحابنا عن سهل بن زیاد[۲۸] عن ابن أبی نجران[۲۹] عن مثنى الحناط[۳۰] عن أبی بصیر عن أبی عبد الله ( ع) : قال: قال أمیر المؤمنین (ع): النرد والشطرنج هما المیسر»[۳۱]

امیرالمؤمنین (ع) فرمود: شطرنج و نرد میسر هستند.

این روایت دلالت می‌کند که بازی با شطرنج و نرد همان میسر است که در قرآن از نهی شده است و گناه کبیره است.

روایت دیگر: «عنه[۳۲] ، عن أبیه[۳۳] عن ابن أبی عمیر[۳۴] ، عن محمّد بن الحکم أخی هشام بن الحکم[۳۵] ، عن عمر بن یزید[۳۶] ، عن أبی عبد الله (ع) قال إنّ لله عزّ وجل فی کلّ لیله من شهر رمضان عتقاء من النار إلّا من أفطر على مسکر أو مشاحن أو صاحب شاهین قلت وأیّ شیء صاحب الشاهین ؟ قال: الشطرنج»[۳۷] .

امام صادق (ع) فرمود: خداوند در ماه رمضان هر شب عده‌ی زیادی از مردم را از آتش نجات می‌دهد مگر کسانی که شراب می‌خورند و کسانی که در دین بدعت بگذارند و صاحب شاهین، سؤال کردم: صاحب شاهین چه کسی است؟ فرمود: آن‌هایی که مصاحب با شطرنج باشند.این روایت از نظر سند خوب است چون سلسله راویان قابل اعتماد هستند.این روایت می‌تواند مؤیّد باشد؛ چون قمارباز جزء آزادشده‌گان از آتش نیست و معلوم نیست کسی که جزء آزادشده‌گان از آتش نباشد آیا گناه او کبیره است یا صغیره است، بنابراین به‌عنوان مؤیّد از آن استفاده می‌کنیم.روایت دیگر: «مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ[۳۸] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ[۳۹] عَنْ أَبِیهِ[۴۰] عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى[۴۱] قَالَ: دَخَلَ رَجُلٌ مِنَ الْبَصْرِیِّینَ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ[۴۲] «ع » فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَقْعُدُ مَعَ قَوْمٍ یَلْعَبُونَ بِالشِّطْرَنْجِ وَ لَسْتُ أَلْعَبُ بِهَا وَ لَکِنْ أَنْظُرُ فَقَالَ مَا لَکَ وَ لِمَجْلِسٍ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَى أَهْلِهِ»[۴۳] .

شخصی از اهل بصره خدمت امام کاظم (ع) رسید و عرض کرد: فدات شوم من در مجلسی می‌نشینم که در آن گروهی قماربازی می‌کنند ولی من خودم شرکت نمی‌کنم و فقط به آن‌ها نگاه می‌کنم. امام (ع) فرموده‌اند: چرا در مجلسی وارد می‌شوید که خداوند به اهل آن مجلس نگاه نمی‌کند.بررسی سند: سند این روایت درست است.

از نظر دلالت مقداری مشکل دارد چون ممکن است خداوند متعال به خیلی از مردم نگاه نکند اما این نمی‌تواند دلیل بر گناه کبیره بودن باشد؛ هرچند ممکن است مؤیّد باشد اما نمی‌تواند دلیل قانع کننده‌ای باشد.ولی در مجموع، آیات و روایاتی که بیان شد و اجماعی که ذکر خواهد شد، دلالت می‌کنند بر اینکه قمار از گناهان کبیره است و شهادت قمارباز مقبول نیست.
دلیل دوم: اجماعمرحوم شیخ طوسی ادعای اجماع کرده است[۴۴] .

اگر ما شک کنیم که قمار از گناهان کبیره است یا از گناهان صغیره است و شک کنیم که قمارباز عدالت دارد یا ندارد چه باید کرد؟ احراز صحت شهادت شاهد لازم است؛ یعنی باید احراز کنید که این شاهد عادل است و شهادتش مورد قبول است پس وقتی‌که مردّد شد باید احراز کند که عادل است وگرنه شهادتش مورد قبول نیست؛ بنابراین قمار چه گناه کبیره باشد و چه گناه صغیره باشد اصل این است که شهادت قمارباز پذیرفته نشود.نکته بعد: اگر شطرنج از آلت قمار بودن خارج شد آیا بازی کردن با شطرنج جایز است یا جایز نیست؟ برخی از علما نظرشان بر این است که اگر از آلت قماربودن خارج شد بازی با شطرنج جایز است.

موضوع: مکاسب محرمه/قمار / حضور در مجلس قمار

خلاصه جلسه گذشتهصحبت در بحث قمار بود و اینکه از گناهان کبیره است، اگر قمار از گناهان کبیره باشد هر کسی که قمار را انجام دهد عدالت او از بین می‌رود و امام جماعت بودن، قضاوت، شهادت و کارهایی که مشروط به عدالت است، را از دست می‌دهد و نمی‌تواند متصدی قضاوت، امام جماعت و .. شود و شهادتش مورد قبول نخواهد شد اما اگر از گناهان صغیره باشد و همیشه این گناه را انجام ندهد و اصرار بر آن نداشته باشد می‌تواند قضاوت کند، امام جماعت شود و شهادتش مورد قبول واقع خواهد شد، بنابراین آثاری بر این مبحث بار می‌شود.نکته بعد: حضور در مجلس قمار حرام است، اگر در مجلسی قمار صورت گرفت حضور در آن مجلس هم حرام خواهد بود، در جلسه قبل بیان شد که در هر مجلس گناهی، اگر عنوان تأیید عمل آنها باشد جایز نیست، پس اگر شرکت و حضور در این مجلس به منزله تأیید آن مجلس باشد شرعا جایز نیست و در رابطه با حرمت حضور در مجلس قمار، دو روایت مورد بررسی قرار گرفت که سند روایت اول ضعیف و از نظر دلالت نیز خلاف اجماع بود و روایت دوم هم به تنهایی دلالت بر حرمت حضور در مجلس قمار نمی کرد. برخی از علما به آن دو روایت استدلال کرده بودند که در جلسه قبل مطرح شد.

روایت سوم:«وَ عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ[۱] عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَعِیدٍ[۲] عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ[۳] عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا «ع» قَالَ: الْمُطَّلِعُ فِی الشِّطْرَنْجِ کَالْمُطَّلِعِ فِی النَّارِ».[۴]

امام رضا «ع» فرمود: کسی که اطلاع و اشراف بر شطرنج دارد مثل این است که حضور در آتش دارد.سند این روایت اشکال دارد چون علی بن سعید که مهمل است، در سلسله این روایت قرار دارد.از لحاظ دلالی هم مشکل دارد چون معلوم نیست منظور از مطّلع در شطرنج چیست، شاید منظور کسانی باشد که اصرار بر گناه داشته باشند و در بازی شطرنج حرفه‌ای باشند.بنابراین هم سند روایت مشکل دارد و هم از لحاظ دلالی مشکل دارد.مرحوم بحرانی «ره»[۵] و آیت الله مکارم[۶] به این روایت استدلال کرده‌اند.

این روایت را می‌توان به عنوان مویّد ذکر کرد اما نمی‌تواند دلیل باشد چون روایت ضعیفه است و نهایتا مرجوحیت را اثبات می‌کند و نمی‌تواند دلیل قاطع و محکم باشد.
روایت چهارم:«وَ عَنْهُمْ عَنْ سَهْلٍ[۷] عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ[۸] عَنِ ابْنِ رِئَابٍ[۹] قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا تَقُولُ فِی‌ الشِّطْرَنْجِ فَقَالَ الْمُقَلِّبُ لَهَا کَالْمُقَلِّبِ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ قَالَ فَقُلْتُ مَا عَلَى مَنْ قَلَّبَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ قَالَ یَغْسِلُ یَدَهُ»[۱۰] .

خدمت امام صادق «ع» رسیدم و عرض کردم فدایت شوم، نظر شما در مورد شطرنج چیست؟ امام «ع» فرمودند: کسی که مهره‌های شطرنج را جابجا می‌کند مثل کسی است که گوشت خنزیر را جابجا می‌کند. گفتم کسی که گوشت خنزیر را جابجا می‌کند باید چه کار کند؟ امام «ع» فرمود: باید دستانش را بشوید.سند این روایت درست می‌باشد.مرحوم بحرانی «ره» به این روایت استدلال کرده است[۱۱] .

به نظر ما این روایت دلالت بر حرمت نمی‌کند بلکه دلالت بر مطلق مرجوحیت می‌کند و کسی از علما هم قائل به نجاست شطرنج نشده است و اضافه بر اینها، کسی که گوشت خنزیر را جابجا کند کار حرامی انجام نداده است تا مادامی که از آن گوشت نخورده باشد.

تنها توجیهی که برای نجاست شطرنج می‌توان بیان کرد این است که؛ افرادی که شطرنج بازی می‌کنند از نجاسات هم دوری نمی‌کنند لذا با دستان آلوده و متنجّس دست به مهره‌های شطرنج می‌زنند و آنها را آلوده و نجس می‌کنند و اگر دیگران دست به مهره‌های نجس بزنند دستانشان نجس می‌شود و باید دستهای خود را تطهیر کنند.قال «ره»: «… الحضور فی المجالس التی یلعب فیها بها و النظر إلیها، و هو مستفیض إلّا أنّ فی إثبات التحریم بذلک إشکالًا إلّا أن یکون إجماعاً»[۱۲] .

مرحوم صاحب ریاض «ره» می‌فرماید: باید از حضور در مجالس قمار و نگاه کردن به آن اجتناب کرد، این روایت مستفیض است ولی در اثبات تحریم به وسیله آن اشکال وجود دارد مگر اینکه در این مورد اجماع باشد.به نظر ما کلام ایشان بسیار خوب است و اگر حضور شخص موجب تأیید آنها شود حرام است اما اگر با آنها مخالفت شود حرام نیست.

مطلب بعد:
رد کردن شهادت کسی که با آلات قمار بازی می‌کند.آیا شهادت کسی که با آلات قمار بازی می‌کند، مورد قبول واقع می‌شود؟ در این رابطه دو قول وجود دارد:
قول اول: قول مشهور:شهادت کسی که با آلات قمار بازی می‌کند قبول نمی‌شود.به نظر ما این قول، اگر از آیات و روایات، کبیره‌ بودن گناه قمار را استفاده کنیم و اگر واقعا قمار باشد و گناه کبیره باشد در این‌صورت شهادت قمارباز قبول نیست.

و قال العلامه الحلّی «ره»: «و تردّ شهادته، إلّا أن یتوب، سواء قصد الحذق، أو اللّهو، أو القمار، و هو المشتمل على العوض، و سواء اعتقد تحریمه أو لا»[۱۳] .

شهادت کسی که قماربازی می‌کند رد می‌شود و قبول نیست مگر این‌که توبه کند؛ خواه قصدش یادگیری مهارت آن باشد، خواه قصدش بازی باشد، خواه قصدش قمار باشد که مشتمل بر عوض و رهان باشد و چه معتقد به تحریم قمار باشد و چه معتقد به تحریم آن نباشد.به نظر ما این کلام درست نیست ممکن است کسی معتقد به حلیّت بعضی از اقسام قمار باشد مثلا بازی با آلات قمار را بدون رهان جایز می‌داند، بنابراین از عدالت خارج نمی‌شود و شهادتش مورد قبول واقع می‌شود خواه آن شخص مجتهد باشد و یا اینکه از کسی تقلید کند که برخی از اقسام قمار را حلال می‌داند، پس دلیلی بر ردّ شهادت او و خروجش از عدالت نیست.

قول دوم:شهادت کسی که با آلات قمار بازی کند قبول می‌شود البته اگر اصرار بر این کار داشته باشد شهادتش مورد قبول واقع نمی‌شود.قال الشید الثانی (ره): «ظاهر النهی أنها من الصغائر، فلا یقدح فی العداله إلا مع الإصرار علیها» [۱۴] .

شهید ثانی (ره) می‌فرماید: قمار گناه صغیره است و مضّر به عدالت نیست مگر اینکه اصرار بر آن داشته باشد و اگر اصرار بر آن نداشته باشد گناه کبیره نیست.

موضوع: مکاسب محرمه/قمار /بازی با غیر آلات قمار بدون رهان

خلاصه جلسه گذشتهصحبت در بحث قمار در این است که آیا قمار از گناهان کبیره است یا از گناهان صغیره است؟۱ـ قمار، گناه صغیرهشهیدثانی (ره) می‌فرماید: «ظاهر النهی أنها من الصغائر، فلا یقدح فی العداله إلا مع الإصرار علیها»[۱] . قمار گناه صغیره است و مضّر به عدالت نیست، مگر اینکه اصرار بر آن داشته باشد و اگر اصرار بر آن نداشته باشد گناه کبیره نیست.

۲ـ قمار، گناه کبیرهبرای این مدّعی که قمار از گناهان کبیره است به دو آیه از آیات شرفه قرآن استدلال کرده‌ایم؛آیه اول: ﴿یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا﴾.[۲] ای پیامبر از شما در مورد شراب و قمار سؤال می‌کنند، بگو این ‌دو گناه کبیره هستند.

آیه دوم: ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصَابُ وَ الْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ﴾.[۳]

در این آیه شریف، قمار در ردیف و کنار شراب و بت‌پرستی آمده است و می‌فرماید: «قمار از اعمال شیطان است، از آن دوری کنید»،از این دو آیه شریف به‌خوبی استفاده می‌شود که قمار از گناهان کبیره است و قرآن بر این مطلب صراحت دارد.در روایات هم این مسئله آمده است که در جلسات گذشته مطرح شد؛ ازجمله این روایات:«عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِد [۴] عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ[۵] قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو جَعْفَرٍ الثَّانِی (ع) قَالَ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع یَقُولُ … لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَهَى عَنْهَا کَمَا نَهَى عَنْ عِبَادَهِ الْأَوْثَانِ»[۶] .

امام جواد (ع) فرمود: شنیدم که پدرم می‌فرمود که امام موسی بن جعفر (ع) فرمود: همان‌طور که از بت‌پرستی نهی شده است، از قمار هم نهی شده است؛ لذا دلالت بر این دارد که قمار از گناهان کبیره است.همان‌طور که از عبادت بت، نهی شده است از میَسِر «قمار» هم نهی شده است. بت‌پرستی، گناه بزرگ و شرک است، میسر هم مثل بت‌پرستی در همان وزان است و از نظر گناه سنگین است؛ چراکه در کنار شرک آمده است.مرحوم امام «ره» به این روایت استناد کرده‌اند و می‌فرماید: این روایت اشاره به آیه شریف: ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصَابُ وَ الْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ﴾[۷] دارد. انصاب، بت‌پرستی است و میسر در کنار انصاب قرار گرفته است ؛یعنی وزان خمر و میسر همان وزان بت‌پرستی است. این آیه به ضمیمه روایت دلالت بر کبیره‌ بودن گناه قمار دارد. اگر خداوند متعال لفظی را در کنار لفظ دیگری قرار دهد به‌خاطر نکته‌ نهفته در آن است؛ قرار دادن میسر در کنار انصاب بدون حکمت نیست یعنی قمار، گناه بزرگی است و وزان شرک را دارد.

به نظر ما قمار گناه کبیره است و آیات و روایات بر این دلالت دارند.

روایت بعد«مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِیسَ[۸] فِی آخِرِ السَّرَائِرِ[۹] نَقْلًا مِنْ کِتَابِ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ[۱۰] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ[۱۱] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ «ع» قَالَ بَیْعُ الشِّطْرَنْجِ حَرَامٌ وَ أَکْلُ ثَمَنِهِ سُحْتٌ وَ اتِّخَاذُهَا کُفْرٌ وَ اللَّعِبُ بِهَا شِرْکٌ وَ السَّلَامُ عَلَى اللَّاهِی بِهَا مَعْصِیَهٌ وَ کَبِیرَهٌ مُوبِقَهٌ وَ الْخَائِضُ یَدَهُ فِیهَا کَالْخَائِضِ یَدَهُ فِی لَحْمِ الْخِنْزِیرِ …» ابن‌ادریس در آخر کتاب «سرائر» از کتاب «جامع بزنطی» نقل کرده است که امام صادق «ع» فرمود: بیع شطرنج و خوردن ثمن آن حرام است. کسی که آن را شغل خود قرار دهد کفر و بازی با شطرنج شرک است. سلام‌ کردن به شطرنج‌باز گناه کبیره است و او را هلاک می‌کند. کسی که دستش را در شطرنج فرو ببرد و حرکت کند مثل این است که دست به گوشت خوک می‌زند، نمازش درست نیست تا اینکه دستانش را بشوید همان‌طور که وقتی دست به گوشت خوک می‌زند.

بررسی سند: این روایت از نظر سند ضعیف است چون مرفوعه است.

و قال الامام الخمینی «ره»: «هی کما ترى تدل على المقصود بجهات عدیده تظهر بالتأمل فیها والمراجعه إلیها»[۱۲] .

این روایت از نظر اینکه قماربازی گناه بزرگی است، دلالتش واضح است و هیچ تردیدی ندارد.به نظر ما این روایت مشتمل است بر جمله‌هایی که آن جملات را ما قبول نداریم و فتوای علما بر طبق آن نیست؛ مثلاً در این روایت آمده است که اگر شطرنج‌باز خواست نماز بخواند باید دستانش را بشوید. هیچ‌یک از علمای ما فتوا به نجاست شطرنج نداده‌اند. این عبارت کنایه از این است که افراد شطرنج‌باز، توجه به طهارت و نجاست ندارند و ممکن است مهره‌های شطرنج نجس شده باشد؛ لذا باید دست‌های خودتان را تطهیر کنید.

بنابراین هم سند روایت ضعیف است و هم از نظر دلالت مشکل دارد؛ چون کسی از علما فتوا نداده است که شطرنج نجس است.نکته: اگر روایتی مفصّل و طولانی بود و قدما به قسمتی از این روایت عمل کرده‌اند و به قسمتی از روایت عمل نکرده‌اند همان قسمتی از روایت را که علما به آن عمل کرده‌اند مورد قبول واقع می‌شود. عمل قدما باعث جبران ضعف می‌شود چون اکثر علما فرموده‌اند: عمل مشهور جبران ضعف سند می‌کند و آن قسمتی را که قدما به آن عمل نکرده‌اند ضعیف است و قابل اعتنا و استدلال نیست. در این روایت هم همین‌طور است؛ قسمتی از روایت مربوط به قمار و گناه کبیره‌ بودن قمار است و مورد عمل اصحاب هم هست با وجود این‌که روایت ضعیف است اما به‌ وسیله عمل کردن قدما به آن تقویت می‌شود اما قسمتی از روایت که می‌فرماید: شطرنج نجس است و باید دستانشان را تطهیر کنند تا بتوانند نماز بخوانند، مورد عمل قدما نیست؛ بنابراین این قسمت از روایت از اعتبار ساقط می‌شود.

به نظر ما این استدلال در صورتی درست است که چند مطلب را بپذیریم؛

اول: اینکه جبران ضعف سند روایت را بپذیریم که محقق خوئی (ره)، جبران ضعف سند را به‌وسیله عمل قدما نمی‌پذیرد؛ بنابراین مبنایی می‌شود.دوم: این روایت فقط در مورد شطرنج است و درباره تمام آلات قمار نیست و مدعا این بود که قمار با آلات متعارف، گناه کبیره است؛ پس هر قماری معصیت بزرگ است، با این روایت اثبات نمی‌شود.اگر قسمتی از روایتی را علما به آن عمل کردند و قسمتی از روایت را عمل نکردند، درباره حجیت این قسمت از روایت که مورد عمل علما اصحاب بوده، اختلاف است.با توجه به این توضیحاتی که بیان شد، این روایت نمی‌تواند دلیل باشد اما می‌تواند مؤیّد باشد.روایت:وعنه[۱۳] ، عن أبیه،[۱۴] عن ابن أبی عمیر[۱۵] ، عن بعض أصحابه ، عن أبی عبد الله (ع) فی قول الله عزّ وجل: ﴿… فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾ قال: «الرجس من الأوثان هو الشطرنج و قول الزور الغناء»[۱۶] .

از امام صادق (ع) درباره «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» سؤال کردم ‌فرمود: الرجس من الاوثان، شطرنج است و قول زور، غنا است.سند روایت درست است.از نظر دلالت فقط شطرنج را بیان کرده است و غیر از شطرنج موارد دیگر را بیان نکرده است.مرحوم امام (ره) به این روایت استدلال کرده است[۱۷] .

به نظر ما این روایت جزئی از مدعای ما را اثبات می‌کند و شامل هر قماری نمی‌شود بلکه فقط شطرنج را بیان می‌کند.

روایت:«محمّد بن یعقوب[۱۸] ، عن محمّد بن یحیى[۱۹] ، عن أحمد بن محمّد[۲۰] ، عن محمّد بن خالد[۲۱] ، والحسین بن سعید[۲۲] جمیعاً، عن النضر بن سوید[۲۳] ، عن درست[۲۴] ، عن زید الشحام[۲۵] قال: سألت أبا عبد الله (ع) عن قول الله عزّ وجلّ:﴿… فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ ﴾ قال: «الرجس من الأوثان الشطرنج و قول الزور الغناء»[۲۶] .

از امام صادق (ع) درباره «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» سؤال کردم ‌فرمود: الرجس من الاوثان، شطرنج است و قول زور، غنا است.سند روایت خوب است و مشکل ندارد.به نظر ما این روایت همان اشکال روایت قبلی را دارد چون قسمتی از مدعای ما را اثبات می‌کند و شامل هر قماری نمی‌شود بلکه فقط شطرنج را بیان می‌کند.

موضوع: مکاسب محرمه/قمار /بازی با غیر آلات قمار بدون رهان

خلاصه جلسه گذشتهصحبت در بحث قمار و بازی با غیرآلات معدّه قمار بدون رهان بود، یعنی آلات قمار وجود ندارد و رهان هم وجود ندارد، آیا این مسابقات که با غیرآلات قمار و بدون رهان هستند، جایز است؟ قائلین به جواز، چند دلیل اقامه کرده‌اند:دلیل اول: روایاتی که در این باب وارد شده بود که در جلسات قبل مطرح شد.

دلیل دوم: اصل؛ «کُلُّ شَیْ‌ءٍ هُوَ لَکَ حَلَالٌ حَتَّى تَعْلَمَ أَنَّهُ حَرَام ٌبِعَیْنِهِ»[۱] .

یعنی هر چیزی برای شما حلال است مگر اینکه حرمت آن ثابت شود؛ پس اصل حلیّت است مگر اینکه حرمت ثابت شود؛ بنابراین مسابقات امروزی مثل فوتبال و … که آلات قماری در آن‌ها وجود ندارد و رهانی هم ندارند هیچ دلیلی بر حرمت آن‌ها وجود ندارد چون اصل، اقتضای حلیّت این مسابقات را دارد.سؤال مقدّر: «الأصل دلیل حیث لا دلیل»، در جایی که دلیلی نباشد تمسّک به اصل می‌شود. حالا در اینجا دلیل وجود دارد که عبارت است از: لا سَبقَ (به سکون باء) الّا فی ثلاث، یعنی مسابقه فقط در سه مورد جایز است و این (لا سَبقَ الّا فی ثلاث) دلالت بر انحصار دارد که فقط سه مسابقه جایز است و بیشتر از این‌ها مسابقه دیگری وجود ندارد.

جواب: در این روایت دو احتمال داده می‌شود:

احتمال اول: لاسَبقَ، به معنای عوض و رهان است، یعنی فقط در این سه مسابقه عوض و رهانی هست.

احتمال دوم: اگر لا سَبقَ (به سکون باء) گفته شود، یعنی در اصل، مسابقه ای وجود ندارد؛ مسابقه مشروع و صحیحی وجود ندارد مگر در سه مورد. این به معنای حرمت نیست بلکه به معنای بطلان است؛ یعنی مسابقه باطل است و این را باید دانست که هر باطلی حرام نیست ممکن است چیزی داشته باشیم که باطل باشد اما حرام نباشد و این اشاره به حرمت وضعی است، حرمت وضعی بطلاناست اما حکم تکلیفی حرمت بر آن بار نمی‌شود.

درهرصورت نمی‌توان با این روایت گفت که تمام مسابقات حرام است و اگر شبهه مصداقیه باشد تمسّک به عام در شبهه مصداقیه جایز نیست. مثلا (اکرم العالم) آمده است و نمی‌دانید که زید عالم است یا عالم نیست، در اینجا اکرم العالم شامل زید (که مورد مشکوک است)، نمی‌شود؛ یا (لا تکرم الفاسق) آمده است و نمی‌دانید که زید (که مورد مشکوک است) را شامل می‌شود، در اینجا گفته می‌شود که شامل نمی‌شود؛ چون در شبهه مصداقیه تمسک به عام جایز نیست. اگر مورد متیقّن فسق بود (لا تکرم الفاسق) شامل آن می‌شد و اگر مورد متیقّن علم بود شامل آن می‌شد امّا عام، موارد مشکوک را شامل نمی‌شود.بنابراین آیا کسی می‌تواند ادّعا کند که ادّله میسر و قمار شامل فوتبال و … می‌شود؟ در این مسابقات نه بازی با آلات معدّه للقمار وجود دارد و نه رهان وجود دارد و قدر متیقّن وجود ندارد پس نمی‌توان تمسّک به عام در شبهه مصداقیه کرد.دلیل سوم: سیره

سیره علما و مردم تاکنون بر جواز بود یعنی بازی‌های مختلفی در زمان پیامبر (ص) و ائمه (ع) وجود داشته و از طرف پیامبر (ص) و ائمه (ع) و علما هیچ ممانعتی به عمل نیامده است و هیچ نهی از این‌گونه مسابقات نشده است و این سیره کاشف از این است که در مسابقاتی که رهان نباشد و آلات قمار هم نباشد جایز هستند.دلیل چهارم: انصراف

ادله قمار انصراف دارد از این موردی که آلات قمار نیست و رهانی هم نیست.به نظر ما روشن است که این بازی‌ها و مسابقات چون آلات قمار در آن‌ها وجود ندارد و رهان هم در آن‌ها وجود ندارد یقیناً جایز هستند و هیچ اشکالی ندارند.

مبحث دوم: بازی کودکان

اگر بچه‌ها بازی کرده‌اند با توجه به اینکه کودکان تکلیفی ندارند آیا بر ولیّ اطفال و کودکان واجب است که آن‌ها را نهی از این بازی و مسابقه کنند؟دو بحث وجود دارد: بحث حرمت تکلیفی و بحث حرمت وضعیمثال اوّل (حرمت تکلیفی): در جایی بچه‌ها در حال مسابقه و بازی شطرنج و یا نرد هستند و رهانی هم در کار نیست و والدین هم متوجّه بازی آن‌ها می‌شوند، حالا آیا باید والدین آن‌ها را از این بازی‌ها نهی کنند؟

مثال دوم (حرمت وضعی): در جایی که بچه‌ها در حال مسابقه و بازی شطرنج و یا نرد هستند و این مسابقه همراه با رهان است آیا باید والدین آن‌ها را از این بازی‌ها نهی کنند؟

مسلّم است که آن پول و رهان که بچه‌ها به دست می‌آورند حرام است و روایت صحیح در این مورد داریم اما در این روایات اشاره‌ای به حرمت تکلیفی نشده است و در جایی نیامده است که جلوی این مسابقات را بگیرید.سؤال: آیا لازمه این نهی که در روایت (َلا تَأْکُلْ مِنْهُ فَإِنَّهُ حَرَامٌ) آمده است، موجب جلوگیری و ممانعت از بازی بچه‌ها می‌شود؟

اگر گفته شود بر پدر واجب است که در جمیع محرمات مثل شراب و … که فرزند را منع کند در اینجا یعنی مسئله قمار هم باید همین مطلب گفته شود. اما حرمت وضعی از این قسمت برداشت می‌شود و حرمت تکلیفی از این روایت برداشت نمی‌شود.به نظر ما این قول درستی است چون همان‌طور که در سایر محرّمات ولی، وظیفه دارد که نگذارد بچه کار حرام انجام دهد در قمار هم همین وظیفه را دارد.

دلیل بر حرمت تکلیفی و وضعی مسابقه بچه‌هاروایت اول: وَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ[۲] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ النَّهْدِیِّ[۳] عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ[۴] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَهَ[۵] عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ[۶] قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع الصِّبْیَانُ یَلْعَبُونَ بِالْجَوْزِ وَ الْبَیْضِ وَ یُقَامِرُونَ فَقَالَ «لَا تَأْکُلْ مِنْهُ فَإِنَّهُ حَرَامٌ»[۷] .

از امام صادق (ع) پرسیدند: حکم بچه‌ها که با گردو و تخم‌مرغ بازی و قمار می‌کنند (یعنی رهان وجود دارد) چیست؟ امام (ع) فرمودند: از آن نخورید و حرام است.بررسی سند: سند روایت درست است.

اگر گفته شود که امام (ع) در مقام بیان بود و بنابر قاعده باید امام (ع) می‌فرمود که این بچه‌ها را نهی کنید و جلوی چنین بازی‌های را بگیرید تا حرمت تکلیفی استفاده شود و هم حرمت وضعی استفاده ‌شود اما چون امام (ع) نهی از بازی بچه‌ها نکرده‌اند حرمت تکلیفی برداشت نمی‌شود و فقط حرمت وضعی استفاده می‌شود.به نظر ما، این روایت «لَا تَأْکُلْ مِنْهُ فَإِنَّهُ حَرَامٌ»، دلالت می‌کند که آن پول یا مالی که از مسابقاتی که با آلات متعارفه قمار به دست آمده است بر بچه، ولی و … حرام است و حرمت وضعی از این قسمت برداشت می‌شود اما حرمت تکلیفی از این روایت برداشت نمی‌شود.

روایت دوم: وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ[۸] عَنْ أَبِیهِ[۹] عَنِ النَّوْفَلِیِّ[۱۰] عَنِ السَّکُونِیِّ[۱۱] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: «کَانَ یَنْهَى[۱۲] عَنِ الْجَوْزِ یَجِی‌ءُ بِهِ الصِّبْیَانُ مِنَ الْقِمَارِ أَنْ یُؤْکَلَ وَ قَالَ هُوَ سُحْتٌ»[۱۳] .

امام صادق (ع) نهی می‌فرمود از خوردن گردویی که بچه‌ها از طریق گردو‌بازی و قمار به دست می‌آوردند و می‌فرمود که حرام است.این روایت هم دلالت بر حرمت وضعی می‌کند و این روایت دلالت بر حرمت تکلیفی نمی‌کند و از این بازی نهی نشده و فقط از مالی که به دست می‌آید و نهی از أکل آن مال و رهان شده است. و حرمت تکلیفی از این روایت به‌ دست نمیمت‌آید بلکه از آن قاعده کلّی که باید انسان جلوی بچه را بگیرد و از هر کار حرامی باز دارد. بنابراین از ادلّه حرمت قمار، حرمت تکلیفی به دست نمی‌آید مخصوصا اینکه این روایات ساکت هستند با توجه به اینکه امام (ع) در مقام بیان است ولی هیچ‌گونه نهی از این بازی‌ها نکرده است.آیا ملازمه وجود دارد؟ ملازمه‌ای بین حرمت تکلیفی و حرمت وضعی وجود ندارد اما اگر کسی قائل به ملازمه شد از همین روایت حرمت تکلیفی را هم می‌تواند استفاده کند. البته معمولا علما این ملازمه را قبول ندارند.