بایگانی دسته ی : سال تحصیلی 98-99

موضوع: مباحث الفاظ /وضع /تعارض احوال

خلاصه جلسه گذشتهصحبت در مورد تعریف تقیید بود؛ یعنی مطلق را مقیّد می‌کنند؛ به عبارت دیگر، قیدی به طبیعتی اضافه می‌کنند. تعریفاتی برای تقیید بیان کردیم.

مراد از تقیید
تعریف چهارم«التقیید عباره عن لحاظ حصّه خاصّه من الطبیعه و جعل الحکم لها (التقیید عباره عن جعل الحکم لبعض أفراد الطبیعه)».[۱]

تعریف پنجم«التقیید عباره عن لحاظ الطبیعه بشرط شی‌ء».[۲]

تعریف ششم«التقیید عباره عن لحاظ القید مع الطبیعه».[۳]

تعریف هفتم«التقیید عباره عن لحاظ شی‌ء مستقلّاً، ثمّ تقییده ثانیاً».[۴]

به نظر ما محتوای تعریف‌ها یکی است. اگر بخواهیم تعریف درستی برای تقیید ارائه کنیم، می‌توانیم بگوییم: «تقیید، محدودیتی است که برای طبیعتی به وجود بیاوریم» مثل «رجل عالم» رجلی که علم دارد. این قیدهایی که می‌آوریم برای محدود کردن طبیعت است.

مراد از استخدامبرای استخدام دو تعریف ارائه شده که به نظر ما اولی درست و دومی ناقص است.

تعریف اول«إراده معنى من مرجع الضمیر یغایر ما یراد من الضمیر»[۵]

ما یک ضمیر داریم و یک مرجع ضمیر. استخدام یعنی از مرجع معنایی اراده شود و از ضمیری که به آن مرجع برمی‌گردد، معنایی دیگر. مثال: «یستحبّ قراءه سوره الجمعه فی یومها». از «سوره الجمعه» که مرجع ضمیر «ها» است، سوره جمعه اراده شده، ولی از ضمیر «ها»، روز جمعه اراده شده است. به نظر ما این تعریف، تعریف خوبی است.

تعریف دوم«رجوع‌ الضمیر إلى‌ بعض‌ أفراد العام»‌[۶]

یعنی ضمیر به بعضی از افراد عام برمی‌گردد نه به تمام افرادِ عام.

به نظر ما این تعریف درستی نیست؛ چون همیشه این‌طور نیست که ضمیر به بعضی افراد عام برگردد؛ بلکه گاهی اصلاً معنای ضمیر و معنای مرجع متغایرین هستند، مانند همین مثال «یستحبّ قراءه سوره الجمعه فی یومها» که گفته شد.

تعاریف نسخ، نقل، اضمار و… همه مقدمه برای بحث بعدی بود.

مبحث اول: تعارض معنای حقیقی با اضماراگر آیه یا روایتی وارد شد و امر دوران بین معنای حقیقی و اضمار داشت چه کنیم؟ البته این دوران امر حالت‌های مختلفی دارد؛ مانند: دوران بین معنای حقیقی و تقیید؛ دوران بین معنای حقیقی و استخدام؛ دوران بین معنای حقیقی و نقل؛ دوران بین معنای حقیقی و اشتراک و… . در این موارد لفظ را بر معنای حقیقی حمل می‌کنیم؛ زیرا تخصیص، تقیید و… همه خلاف اصل است. فقط در صورتی که قرینه بر تخصیص، تقیید و… بود می‌توان حمل بر آن نمود. در غیر این صورت فقط باید بر معنای حقیقی حمل کنیم.[۷] این حرف آخوند است و سایر علما نیز آن را تأیید کرده‌اند. این حرف درستی است و دلیلش هم روشن است؛ دلیلش این است که بنای عقلا چنین است.

لکن اینجا یک نکته مهمی وجود دارد: «الفحص عن المخصص و المقید و القرینه». شما اگر خواستید قرآن و روایات را خوب متوجه شوید، نمی‌توانید با ترجمه یک آیه یا روایت بگویید: «من قرآن را متوجه شدم». روایات، یکدیگر را و قرآن را تفسیر می‌کنند. درست است که گفتیم اصل، معنای حقیقی است ولی شما وظیفه دارید که از مخصّص، مقیّد و قرینه فحص کنید. باید برای تفسیر یک آیه، تمام آیات مشابه را نگاه و تمام قرائن را بررسی کنید تا بتوانید آیه را درست بفهمید. درست است که اصل اولی حمل بر معنای حقیقی است ولی این حمل باید پس‌از فحص از قرینه و… انجام شود.

وضوع: مباحث الفاظ/وضع /تعارض احوال

خلاصه جلسه گذشته مرحوم آخوند سه مورد از تعارض احوال را مطرح کرده‌اند. ما گفتیم قبل از این بحث، معنای این احوال را بدانیم. معنای حقیقت و مجاز و تخصیص و تخصص و اضمار و… چیست؟
مراد از اضمار«المراد من الإضمار هو تقدیر لفظ فی الکلام من دون تجوّز فی الإسناد و لا فی‌ الکلمه. و هو خلاف ظهور الکلام المستند إلى أصاله عدم التقدیر.»[۱]

اضمار معنایش این است که لفظی را باید در تقدیر بگیریم. مثل: ﴿وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ﴾[۲] از قریه که نمی‌توانیم بپرسیم. از دیوار و خانه‌ها که نمی‌توانیم سؤال کنیم. باید «اهل» را در تقدیر بگیریم. به این می‌گویند اضمار.

البته این را زیاد شنیده‌اید که «عدم التقدیر اولی من التقدیر» ما تاجایی که می‌توانیم نباید در کلام پیامبر (ص)، اهل بیت (ع) و قرآن، چیزی را در تقدیر بگیریم مگر اینکه مجبور شویم. لکن در اینجا نکته‌ای وجود دارد: همان‌طور که در بحث مجاز ما قائل به حقیقت ادعائیه شدیم، در اینجا هم می‌توانیم آن حقیقت ادعائیه را قائل شویم. یعنی مثلاً در مثال ﴿وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ﴾ بگویید که مسئله به‌قدری روشن و مبین است که جای هیچ تردیدی وجود ندارد و نیاز نیست شما از مردم سؤال کنید؛ بلکه از در و دیوار قریه هم سؤال کنید جواب شما را می‌دهند. یعنی می‌خواهیم مبالغه کنید در روشن بودن مسئله. یعنی معنایش شدت وضوح مطلب است. پس معنای ﴿وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ﴾ این است که مسئله به‌قدری روشن است که حتی اگر از در و دیوار قریه هم بپرسی جواب تو را می‌دهد. وگرنه اگر معنای اول مراد بود، خیلی راحت بود که خداوند متعال بفرماید ﴿وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ﴾. در مجاز هم گفتیم منظور از «اسد» در «رایت اسداً یرمی» رجل شجاع نیست بلکه بالاتر از این مراد است یعنی رجل شجاعی شیر بود. وگرنه رجل شجاع که زیاد است؛ ما می‌خواهیم بگوییم که این بالاترین رجل شجاع عالم است.

مراد از نسخدر شریعت بعضی جاها وجود دارد که میدانیم نسخ است؛ بعضی جاها هم احتمال نسخ را می‌دهیم. یعنی ممکن است نسخ باشد.نسخ یعنی «رفع الحکم الشرعیّ بطریق شرعیّ متأخّر»[۳] حکمی شرعی، حکم شرعی دیگر را برمی‌دارد.

نسخ در مقام اثبات و ثبوتاین نسخ در مقام اثبات است یا در مقام ثبوت؟امام خمینی (ع) در اینجا تعبیری کرده‌اند که حرف درستی است:«حقیقه النسخ‌ عباره عن دفع حکم المنسوخ ثبوتاً، من جهه أنّ غایه العمل بالمنسوخ هی زمان صدور الناسخ، إلّا أنّه رفع لحکم المنسوخ بحسب مقام الإثبات»[۴]

اگر شخصی می‌خواهد داخل بیاید و شما او را بیرون ‌کنید، در اینجا می‌گوییم شما «رفع» کرده‌اید. ولی اگر کسی بخواهد بیاید داخل و شما نگذارید داخل شود، در اینجا شما «دفع» کرده‌اید. سؤال این است: حکم دوم که «کعبه قبله مسلمانان است» این رفع است یا دفع است؟ امام خمینی می‌گوید که در مقام اثبات، رفع است ولی در مقام ثبوت دفع است. یعنی خدا از آغاز، برنامه‌اش این بوده که تا این تاریخ بیت‌المقدس قبله مسلمانان باشد و از این تاریخ به بعد کعبه، قبله باشد ولی طریقه بیانش این بوده که فعلاً بیت‌المقدس قبله شما باشد. بعد زمانش که تمام می‌شود، می‌گوید: «قبله شما کعبه است». از این زمان اصلاً حکم اول وجود ندارد که ما بخواهیم برداریم. پس «دفع» است. ولی در ظاهر برای ما رفع است. پس از اول معلوم بوده که این حکم تا این تاریخ بوده ولی ما اطلاع نداشته‌ایم؛ لذا برای ما «رفع» بوده است؛ پس در تعریف نسخ می‌گوییم «انتهاء أمد الحکم».به نظر ما هم فرمایش امام، فرمایش درستی است.

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / تعارض احوال

خلاصه درس گذشتهصحبت در علائم مجاز بود که بیان کردیم التزام تقیید در حقیقیت به اطراد و عدم صحت سلب رجوع می‌کند. التزام تقیید، أماره ظنّی برای حقیقت و مجاز است؛ یعنی قرینه و قید در کلام، غالباً نشانه مجازیت است؛ پس در مثال: «آب صاف» قید در کلام، علامت مجازیت نیست.

امر هشتم: تعارض احوال لفظیکی از مسائلی که در کتب علما بحث شده و محقق خراسانی نیز در «کفایه الاصول» بیان کرده‌اند «تعارض أحوال لفظ» است. ناچاریم الفاظ حقیقت، مجاز، اشتراک، تخصیص، نقل، إضمار، نسخ، تقیید و استخدام را بشناسیم که ما در ابتدا هر یک از این الفاظ را توضیح می‌دهیم، سپس به «تعارض أحوال لفظ» می‌پردازیم یعنی زمانی که امر دائر شد مثلاً بین حقیقت و مجاز یا اشتراک و مجاز یا بین تخصیص و تخصص، کدام از این الفاظ مقدم هستند؟ هنگامی که به کتب لغت مراجعه می‌کنیم می‌بینیم که برای بعضی از الفاظ، معانی ذکر شده است اما کدام از این‌ها حقیقی یا مجازی و یا اشتراک دارند؟

زمانی که بین این معانی تردید داشته باشیم، اصل در الفاظ این است که معنی حقیقی باشد و اشتراک خلاف اصل است مگر این‌که اشتراک ثابت شود.

مراد از حقیقتتعریف اول: «اللفظ المستعمل فیما وضع له فی اصطلاح التخاطب؛ کالأسد للحیوان المفترس».[۱]

یکی از اشکالات تعریف این است که شامل اشتراک نمی‌شود چراکه در اشتراک هم معانی حقیقی هستند.

تعریف دوم: «المراد من الحقیقه هو الذی وضع له اللفظ مع العلم به و کان ظاهراً فیه فعلاً أو تعلیقاً».[۲]

یعنی: مراد از حقیقت این است که لفظی وضع شده باشد، علم به آن هم داشته باشیم و لفظ در آن معنا بالفعل یا تعلیقاً ظاهر باشد. معنای «بالفعل» این است که معنا در آن لفظ ظهور داشته باشد و معنای «تعلیقا» این است که اگر قرینه‌ای نباشد در آن معنا ظاهر است؛ چون در جملات معصومین، کلماتی وجود دارد که منفصل است ولی قرینه و مفسر یکدیگر هستند مثل عام و خاص و مطلق و مقید.

به نظر ما تعریف حقیقت باید به گونه‌ای باشد که اشتراک هم شامل شود چون اشتراک هم حقیقت است و فرق آن با مجاز این است که در اشتراک، قرینه معیّنه است ولی در مجاز قرینه صارفه می‌خواهد اما هر دو نیاز به قرینه دارند، پس مراد از حقیقت آن است که لفظی برای معنا بدون قرینه صارفه وضع شده باشد.

مراد از تجوّزتعریف اول: «المجاز: اللفظ المستعمل فی غیر ما وضع له لأجل مناسبه بینهما و تسمی بالعلاقه». [۳]

عده‌ای از علماء مثل: شیخ انصاری[۴] و سیّد مرتضی[۵] نیز همین تعریف را کرده‌اند.

اما در مقابل برخی دیگر از علما مثل مرحوم امام برای مجاز، حقیقت ادعائیه را مطرح کرده‌اند یعنی در «رأیت أسداً» منظور رجل شجاع نیست که استعمال در«غیر ما وضع‌له » باشد بلکه دلالت بر مبالغه بیشتری می‌کند و یا در مثل: « وسئل القریه» مراد اهل قریه نیست بلکه دلالت بر وضوح مطلب می‌کند و این‌ها مجاز نیستند.

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / علامات حقیقت ومجاز

خلاصه درس گذشته بحث در علائم مجاز بود که علامت‌های مجاز چیست؟ و اگر ما علامت‌های مجاز را بشناسیم غالباً می‌توانیم معانی حقیقی را نیز تشخیص دهیم. گفتیم که عدم اطراد بدون قرینه علامت مجاز است و اگر استعمال لفظی در معنایی اطراد داشته باشد بدون قرینه، علامت حقیقت است امّا یکی دیگر از علامت‌های مجاز؛ صحت سلب است همان‌طور که در کتب اصولی مثل: «أصول الفقه» و «کفایه الأصول» خوانده‌اید و ما این‌جا هم بیان می‌کنیم.
علامت ششم: صحّت السلب صحت سلب یعنی دو لفظی که هر کدام دارای معنا است و صحیح باشد نسبت به یکدیگر سلب کنیم. مثل: «الرجل الشجاع لیس بأسد» که رجل شجاع نسبت به اسد صحت سلب دارد که این علامت مجاز است.مثل: «البلید لیس بحمار» که صحیح است حمار را از انسان بلید (کند ذهن) نفی کنیم.پس اگر به رجل شجاع، اسد یا به بلید، حمار گویند این مجاز است؛ بنابراین صحت سلب از علامت مجاز است. صحت سلب در کتب لغت بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد ولی تبادر غالبا در بین عموم مردم است.
اقسام سلببعضی از اصولیین، سلب را بر سه دسته تقسیم کرده‌اند:۱ـ گاهی معنی موضوع‌له را از لفظ دیگر نفی می‌کنیم؛ مثل: «الرجل الشجاع إنه لیس بأسد» که موضوع‌له لفظ اسد را از رجل شجاع نفی می‌کنیم و می‌گوییم: رجل شجاع، اسد نیست. ۲ـ گاهی صحت سلب به اعتبار ضعف در مصداق نسبت به جهت خاصی است مثل: «البلید لیس بحمار» که شخصی به‌خاطر ضعف در انسانیت به او بلید می‌گویند ولی حمار نیست و سلب حمار از او صحیح است. ۳ـ گاهی مجازیت به‌خاطر قوّت و به اعتبار کمال است مثل: ﴿مَا هَذَا بَشَرًا إِنْ هَذَا إِلَّا مَلَکٌ کَرِیمٌ﴾.[۱] این آیه از زنان مصر در زمان حضرت یوسف (ع) حکایت می‌کند که به‌خاطر زیبایی، وی را فرشته خواندند درحالی‌که ایشان انسان بود ولی به اعتبار جمال و حسن وجه، او را ملک و فرشته توصیف کردند و صحیح است که صفت فرشته را از او سلب کرد.[۲]

دیدگاه‌هادر بحث صحت سلب دو نظریه وجود دارد:

دیدگاه اوّل: صحت سلب علامت مجاز است. لازم است که به دو نکته توجه شود: ۱ـ آیا صحت سلب نزد عالم است یا مستعلم؟ مثل: «الرجل الشجاع لیس بأسد» که این کلام نزد عالم صحیح است ولی نزد کسی که معنی این کلام را متوجه نمی‌شود صحیح نیست و صحت سلب ندارد. صحت سلب عالم برای کسی که جاهل و مستعلم است مفید خواهد بود، مثلاً هنگامی که به کتب لغت مراجعه می‌کنیم که می‌گوید:«الرجل الشجاع لیس باسد» متوجه می‌شویم رجل شجاع معنای مجازی اسد است و معنای حقیقی آن نیست. اشکال دور نیز که در تبادر بود در اینجا جاری نمی‌شود.

۲ـ در الفاظ مشترک که چند معنا دارد معنای مجازی چگونه است؟ مثل: «عین باکیه» که در لفظ عین دو معنا متصور است، اول: چشم گریان،که به معنای «بصر» گرفته شده است؛ دوم: چشمه گریان یعنی کسی که مثل چشمه گریه می‌کند و به معنای «نابعه» گرفته شده است.

میرزای قمی (ره) می‌فرماید: «فاذا استعمل العین بمعنی النابعه فی الباکیه لعلاقه جریان الماء، فیصح سلب النابعه عنها و یکون ذلک علامه کون الباکیه معنی مجازیاً بالنسبه إلی العین بمعنی النابعه وإن کانت حقیقه فی الباکیه أیضاً من جهه وضع آخر»[۳] پس ممکن است استعمال عین در بصر به معنای حقیقی و در نابعه، به معنای مجازی باشد؛ لذا در الفاظ مشترک ممکن است معنی حقیقی و به اعتبار دیگر معنای مجازی باشد.

موضوع: مباحث الفاظ /وضع /علائم حقیقت و مجاز

خلاصه درس گذشتهیکی از مباحث مهمی که در علم اصول مطرح می‌شود و در استنباط احکام اثر دارد، بحث در مورد علامت حقیقت و مجاز است، به‌طوری که اگر بخواهیم معنی آیه و روایتی را بدانیم ناچاریم که معنی حقیقی و مجازی را تشخیص دهیم، اما یکی از جزئیات بحث این است که آیا عدم تبادر علامت مجاز است؟ مثال: «رأیت اسدا» که رجل شجاع تبادر نمی کند و «تبادرالغیر» است؛ یعنی غیر «رجل شجاع» تبادر می کند ولی در دو مورد، عدم تبادر، علامت مجاز نیست: ۱ـ لفظی تازه وضع شده و هنوز شهرت پیدا نکرده است، ۲ـ لفظ مشترک.

به نظر ما هر کجا «عدم تبادر» و «تبادرالغیر» همراه باشند علامت مجاز است.

علامت سوم: تعلیق لفظ به آنچه که تعلق به آن محال استبحث درباره علامت مجاز بود، اگر لفظی در کنار لفظ دیگر قرار گیرد که تعلق به آن لفظ محال باشد، به‌عنوان یکی از علائم مجاز شمرده شده است مثل قوله تعالی: ﴿وسئل القریه﴾[۱] که در اینجا پرسش از قریه محال است؛ پس باید لفظی در تقدیر گرفته شود که در این‌جا لفظ «اهل» در تقدیر است.

به نظر ما این استعمال مجازی است همان‌طور که مرحوم علامه[۲] نیز ذکر کرده و در آن هیچ اشکالی نیست و این یکی از علائم مجاز شمرده می‌شود.

علامت چهارم: وضع لفظ در معنی کلی و استعمال در بعض موارداگر لفظی برای معنایی‌ وضع شود ولی بعد از آن در معنای کلی استعمال نشود بلکه در معنای جزئی استعمال شود مثل: «دابه» که به معنای هر جنبنده‌ای در زمین است سپس بیشتر برای «حمار» استعمال می‌شود، که در عرف از دابه، قصد حمار می‌شود. اشکالی ندارد که این نحو از استعمال را مجازی بدانیم هرچند همان مصداق تبادر است.علامت پنجم: عدم اطّراد عدم اطراد یعنی شیوع نداشتن استعمال لفظ در معنایی، اما آیا عدم اطراد با قرینه علامت مجاز است یا بدون قرینه؟ به‌طورمثال: معنای حقیقی «اسد» حیوان مفترس است و در جامعه شیوع ندارد اما رجل شجاع که معنای مجازی لفظ اسد است در جامعه زیاد داریم ولی با قرینه حالیه و مقالیه معنای مجازی است.به نظر ما اگر لفظی در معنایی شیوع داشته باشد بدون قرینه، این علامت حقیقت است و شیوع نداشتن استعمال بدون قرینه علامت مجاز است و شاید اطراد بدون قرینه به تبادر برگشت کند؛ چون تبادر بدون قرینه در موارد استعمالات زیاد است و اما اطراد با قرینه بر حقیقت دلالت نمی‌کند بلکه وجود قرینه، علامت مجاز است؛ پس باید قید «بلا قرینه» اضافه شود؛ یعنی اطراد بدون قرینه، علامت حقیقت است و عدم اطراد بدون قرینه علامت مجاز است؛ چون بدون قرینه با وجود تبادر غیر، معنی تبادر نمی‌کند.