بایگانی دسته ی : سال تحصیلی 98-97

موضوع: غیبت / مستثنیات غیبت/ تظلّم مظلوم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با مستثنیات غیبت بود. یکی از مستثنیات غیبت مسئله تظلم المظلوم بود که مظلوم برای احقاق حق ناچار می‌شود که ظالم را غیبت کند. این مطلب در صریح آیه شریفه ﴿لَّا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾[۱] و ﴿وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِکَ مَا عَلَیْهِم مِّن سَبِیلٍ﴾ ﴿إنّ ما السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَیَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِکَ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ﴾[۲] وجود دارد. لکن یکی از شرایطی که در اینجا مرحوم شیخ انصاری ذکر فرموده‌اند این است که این تظلم مظلوم «عند من یرجوا ازاله الظلم» باشد و بعضی هم شرط «بقدر الحاجه» را اضافه کرده‌اند. برای این مدعا ادله‌ای را ذکر کردیم و مؤیداتی هم ذکر شد.

مؤید چهارم که در جلسه قبل بیان کردیم روایتی از پیامبر اکرم (ص) بود که «قال النبی (ص): إنّ لصاحب الحقّ مقالاً»[۳] این روایت بر این دلالت دارد که کسی که صاحب حق است می‌تواند اعتراض کند و حرفش را بیان کند. در مورد این روایت دو اشکال را در جلسه قبل بیان کردیم.

اشکال سوم: آیا این روایت دلالت بر این دارد که صاحب حق می‌تواند غیبت کند یا نه؟ مرحوم خویی در اینجا اشکالی را بیان می‌کنند که این روایت ظهور در حق فعلی دارد یعنی کسی که الآن صاحب حق است می‌تواند فریاد بزند و اعتراض کند؛ اما کسانی که مظلوم واقع‌شده‌اند و فوت کرده‌اند، این جمله «إنّ لصاحب الحقّ مقالاً» شامل آن‌ها نمی‌شود و این روایت مانند روایت «قال رسول‌الله صلی‌الله علیه وآله: لی الواجد بالدین یحل عرضه وعقوبته ما لم یکن دینه فیما یکره الله عزّ وجلّ»[۴] است یعنی تأخیر واجد، کسی که پول دارد و قرضش را ادا نمی‌کند، باعث می‌شود که آبرویش حلال شود.[۵]

به نظر ما این فرمایش صحیح نیست چون «إنّ لصاحب الحقّ مقالاً» می‌گوید کسی که صاحب حق است، آن‌کسی که مظلوم واقع‌شده می‌تواند اعتراض کند و مشکلاتش را بیان کند، حال گاهی خود مظلوم اعتراض می‌کند و گاهی ورثه مظلوم اعتراض می‌کنند. آیا ورثه مظلوم حق ندارند اعتراض کنند و حق را برگردانند؟ ورثه هم حق‌دارند و مظلوم واقع‌شده‌اند، لذا می‌توانند اعتراض کنند. اگر حق ورثه را نخورده بودند الآن چقدر مال به آن‌ها ارث می‌رسید. پس ورثه هم مظلوم بالفعل هستند و می‌توانند اعتراض کنند و این جمله «إنّ لصاحب الحقّ مقالاً» یقیناً شامل آن‌ها می‌شود.

پس به نظر ما این روایت هم شامل انسان زنده می‌شود و هم شامل ورثه میت که حق به آن‌ها منتقل می‌شود، درست است که به پدر آن‌ها ظلم شده ولی الآن این‌ها مظلوم هستند و ارثیه‌ای که باید به آن‌ها تعلق بگیرد، تعلق نگرفته است و روایت «لی الواجد بالدین یحل عرضه وعقوبته ما لم یکن دینه فیما یکره الله عزّ وجلّ» مؤید همین مطلب است. کسی که از شما پول قرض می‌گیرد و یک تاریخ را برای ادای دین او تعیین می‌کنید؛ فرض کنید یک ماه یا دو ماه برای او تعیین می‌کنید و پس از رسیدن موعد بااینکه پول دارد ولی دینش را ادا نمی‌کند، این آبرویش را حلال می‌کند؛ یعنی خودش احترام خودش را از بین می‌برد. غیبت هم یکی از مصادیق آبروست. این هم مؤید همین مطلب است که عنوان ظلم بر آن صدق می‌کند و غیبت ظالم در مورد ظلم جایز است.

اشکال چهارم: اشکال دیگری که در مورد این روایت وارد است این است که اصل روایت به این صورت است که: «أن رجلاً أتی النبی (ص) یتقاضاه (ای یطلب منه قضاء دین و هو بعیر له سن معین) فأغلظ (ای شدد فی المطالبه. قیل لکونه کات یهودیا أراد أن یمتحن ما ورد فی التوراه من وصفه بالحلم؛ و قیل: کان اعرابیا جافا فإغلاظه من قبیل العاده فی الأعراب لا غیر) فهمّ به أصحابه (ای ارادوا أن یؤخذوه بالقول أو بالفعل) فقال رسول‌الله (ص): دعوه فإنّ لصاحب الحق مقالاً ثمّ قال: أعطوه سناً مثل سنّه قالوا یا رسول‌الله ألا أمثل من سنّه (ای لانجد إلا أفضل من سنه) فقال: أعطوه فإنّ من خیرکم أحسنکم قضاءً»[۶] این روایت مسند و ضعیف است چون روایان مهمل در سلسله سندش وجود دارد همچنین ابوهریره در سندش وجود دارد که عامی و ضعیف است.

شخصی خدمت پیامبر (ص) آمد و تقاضای ادای دین کرد که قرض مرا بدهید، پیغمبر (ص) از او قرض گرفته بود و تقاضای ادای دین کرد و شروع کرد به دادوفریاد کردن که قرض مرا بدهید، اصحاب پیغمبر ناراحت شدند که چه انسان بی‌ادبی است و می‌خواستند به او حمله کنند رسول خدا (ص) فرمود او را رها کنید، حرفش درست است او از من طلبکار است و می‌خواهد طلبش را بگیرد. پیغمبر (ص) دستور می‌دهد که قرضش را فوراً ادا کنید و آنچه قرضش بوده به او بدهید و آن یهودی وقتی اخلاق پیامبر را که می‌بیند، می‌گوید می‌خواستم پیامبر (ص) امتحان کنم و ببینم حلمش چگونه است، بعد مسلمان می‌شود.این روایتی است که در اینجا ذکرشده است.آیت‌الله سبحانی می‌فرماید: من بعید می‌دانم که این روایت درست باشد که پیغمبر (ص) باوجود مهاجرین و انصار و اصحاب، از یک شخص یهودی قرض بگیرد.[۷]

ولی به نظر ما ممکن است پیامبر (ص) برای مسلمان شدن آن یهودی از او قرض گرفته باشد چون می‌دانسته که چنین اتفاقی می‌افتد، لذا ممکن است این روایت صحت هم داشته باشد، البته ازنظر طبیعی بعید است که پیامبر (ص) باوجود مهاجر و انصار از یهودی قرض گرفته باشد ولی مجموع اتفاقاتی که افتاد به نفع پیامبر (ص) تمام شد چون آن یهودی مسلمان شد لذا دلیل قاطعی وجود ندارد که بگوییم این روایت جعلی است.

علاوه بر اینکه مرحوم شیخ این به این روایت استدلال نکرده‌اند بلکه به‌عنوان مؤید این روایت را ذکر کرده‌اند.به نظر ما فرمایش مرحوم شیخ انصاری خیلی خوب است و مجموعه فرمایش ایشان جمع بین ادله است یعنی شما در مقام استنباط همیشه به یک آیه یا روایت اکتفا نکنید و مجموع آیات و روایات را در نظر بگیرید و از مجموع آیات و روایات به‌حکم برسید. یک آیه می‌فرماید: ﴿وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً﴾[۸] ﴿لَّا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾[۹] و ﴿وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِکَ مَا عَلَیْهِم مِّن سَبِیلٍ﴾ ﴿إنّ ما السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَیَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِکَ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ﴾[۱۰] جمع بین این آیات این است که غیبت حرام است و اگر مظلوم واقع شدید جایز می‌شود آن‌هم درصورتی‌که در مورد ظلم باشد و به مقدار نیاز بیان شود، جمع بین آیات این است و روایات هم مؤید همین مطلب هستند. لذا به نظر می‌رسد که فرمایشات مرحوم شیخ صحیح است و هیچ مشکلی در آن نیست و این قید را هم باید اضافه کنیم که غیبت کردن «عند من یرجوا ازاله الظلم» باشد و «بقدر الحاجه» بیان شود.

استثناء سوم: جرح شهود و روات. یکی از مستثنیات غیبت، جرح شهود و روات حدیث است. کسانی که می‌خواهند در دادگاه شهادت دهند و چیزی را اثبات کنند و شما می‌دانید که این شخص فاسق و فاجر و دروغ‌گو است، شما بیان می‌کنید که او فاسق است. غیبت شاهدی که می‌خواهد به‌دروغ چیزی را ثابت کند، جایز است. شما با غیبت کردن، او را از عدالت ساقط می‌کنید که حقی که با شهادت این شخص در دادگاه ثابت می‌شود تضییع نشود. یکی هم در رابطه با روات حدیث، وقتی شما می‌دانید که انسان دروغ‌گویی است که از ائمه روایت نقل می‌کند، شما می‌توانید او را غیبت‌کنید و از عدالت ساقط کنید که مردم به او اعتماد نکنند و دین خدا ملعبه دست این‌ها قرار نگیرد.

در این مورد نیز همان سؤال مطرح است که آیا در غیبت این‌ها هم همان دو شرط باید رعایت شود؟ یعنی غیبت این‌ها فقط به مقداری که از عدالت ساقط شوند کفایت می‌کند یا تمام اسرار زندگی‌شان را بگوییم و همچنین عند من یرجوا ازاله الظلم بگوییم یا نزد همه بیان کنیم؟ همان مطالبی که در بحث گذشته در رابطه با مظلوم و ظالم مطرح کردیم در اینجا هم در بحث شاهد و راوی، مطرح است.

موضوع: غیبت / مستثنیات غیبت/ تظلّم مظلوم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با مستثنیات غیبت بود. گفتیم که در رابطه با تظلم مظلوم سه قول وجود دارد. قول سوم در مسئله جواز الغیبه بقدر الحاجه عند من یرجوا ازاله الظلم است. غیبت کردن ظالم در مقام تظلم جایز است، انسانی که مظلوم واقع‌شده می‌تواند ظالم را در مورد ظلم به مقدار نیاز، نزد کسی که می‌تواند و امید است که ظلم را برطرف کند، غیبت کند.

دلایلی برای این نظریه ذکر شد که دلیل اول دو آیه شریفه بود: ﴿لَّا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾[۱] ظهور این آیه شریفه در این است که إِلَّا مَن ظُلِمَ ببیان ما ظَلَم عند ما یرجوا ازاله الظلم یعنی آنچه ظلم شده را بیان کند نه مطالب دیگر. آیه دوم که مورد استدلال واقع‌شده بود این آیه شریفه بود که: ﴿وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِکَ مَا عَلَیْهِم مِّن سَبِیلٍ﴾ ﴿إنّ ما السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَیَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِکَ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ﴾[۲]

دلیل دوم: روایتی از آقا رسول‌الله (ص) واردشده که ایشان در مورد زنی که از شوهرش شکایت کرده بود، به آن شکایت گوش کردند و مطالبی را بیان می‌فرمایند و این شاهد بر این است که اگر غیبت بود، پیامبر (ص) گوش نمی‌کردند، لذا شنیدن غیبت در مورد تظلم مظلوم اشکال ندارد «عوالی اللآلی: عن النبیّ (صلّى الله علیه وآله)، أنّه قال لهند بنت عتبه ـ امرأه أبی سفیان ـ حین قالت: إنّ أبا سفیان رجل شحیح، لا یعطینی وولدی ما یکفینی، فقال لها: خذی لک ولولدک ما یکفیک بالمعروف»[۳] به پیامبر (ص) عرض کرد ابوسفیان خسیس است و به من و فرزندانم پول نمی‌دهد؛ این‌ها غیبت است ولی چون در این مورد ابوسفیان ظالم بوده، آقا رسول‌الله گوش کردند و ترتیب اثر دادند و اقدام هم کردند.

البته این روایت مرفوعه و ضعیف است و معتبر نیست ولی می‌تواند یکی از مؤیدات این قضیه باشد که استماع غیبت از طرف پیامبر (ص) در مورد ظلم اشکالی ندارد و انسان می‌تواند نزد حاکم اعتراض کند و شکایت خود را مطرح کند.دلیل سوم: توقف دفع ظلم بر بیان ظلم است.[۴] یعنی اگر کسی می‌خواهد دفع ظلم کند باید آن را بیان کند تا بتواند به‌حق خودش برسد و همه علما اجماع دارند بر اینکه دفع ظلم واجب است و مقدمه دفع ظلم بیان ظلم است و از طرفی هم مقدمه واجب، واجب است؛ لذا برای رسیدن به‌حق، بیان ظلم واجب است؛ یعنی عرفاً و به‌صورت عادی امکان ندارد که بدون بیان ظلم دفع ظلم کرد. البته به نظر ما بیان ظلم باید به‌اندازه نیاز و نزد کسی باشد که امید می‌رود که ظلم را برطرف کند. لذا به نظر ما این کلام مرحوم نراقی مختصر و مفید و متین است.

در اینجا مرحوم شیخ انصاری چند مؤید برای این قول بیان می‌فرماید:مؤید اول: لا حرج، به جواز غیبت حکم می‌کند؛ یعنی انسان مظلوم واقع‌شده، کتک‌خورده، مشکلات را تحمل کرده و از طرفی هم به او می‌گویند نباید چیزی بگویی و غیبت‌کنی، این حرج عظیمی است. لذا کسی که مظلوم واقع می‌شود، می‌تواند بیان کند و از خودش دفاع کرده و دفع ظلم کند.[۵]

به نظر ما نیازی به ادله لا حرج نیست بلکه استدلال به آیه شریفه ﴿إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾ کافی است و برای همین هم مرحوم شیخ این مطلب را به‌عنوان مؤید بیان کرده است.

اشکال: لا حرج امتنانی است یعنی درجایی جاری می‌شود که منت و لطفی بر شما باشد اما اگر به ضرر شما تمام شود لا حرج جاری نمی‌شود. توضیح اینکه وقتی شما مریض باشید و نتوانید غسل کنید، در اینجا لا حرج می‌گوید «ما جعل علیکم فی الدین من حرج» غسل لازم نیست، بجای غسل، تیمم کن. این معنای امتنان است و امتنان یعنی محبت و عنایتی به شما شده که وضو و غسل که گاهی بر شما سخت می‌شود، از گردن شما ساقط می‌گردد.

جواب:

اولاً برای مظلوم حرج است که به سکوت دعوت شود، وقتی به او اجازه فریاد زدن داده شود حرج برداشته می‌شود و قلبش تا حدودی آرام می‌شود و این تشفی برای مظلوم است، لذا در اینجا در حق مظلوم لطف است و ادله لا حرج شامل این مورد می‌شود.

ثانیاً شمول امتنان در ادله لا حرج به نسبت به ظالم ممنوع است و فقط شامل مظلوم می‌شود. اگر گفته شود این با امتنان منافات دارد چون معنای امتنان این است که لطف باشد و به ضرر کسی تمام نشود و اینجا به ضرر ظالم تمام‌شده است؛ می‌گوییم لا حرج نمی‌خواهد به ظالم لطف کند بلکه می‌خواهد به مظلوم لطف کند.

ثالثاً اگر حرج شخصی محقق شود غیبت جایز می‌شود. گاهی ظلم کمی به انسان می‌شود که می‌تواند تحمل کند و تحمل هم می‌کند اما گاهی آن‌قدر ظلم زیاد است که قابل‌تحمل نیست و باعث حرج است. این خودش ظلم مضاعفی است. ضمن اینکه آیه قرآن به‌صراحت بیان می‌کند که مظلوم ظلم را بیان کند و نیاز به این‌همه بحث نیست.

البته استدلال ما به آیات و روایات است و از مجموع این ادله استفاده می‌کنیم و این مطلب را به‌عنوان مؤید استفاده می‌کنیم و این اشکال ندارد. اگر واقعاً بنا بر این باشد که انسان‌ها در این عالم مظلوم واقع شوند و جرئت صحبت نداشته باشند، ظلم به آن‌هاست. این خلاف مصلحت جامعه و مظلوم است.به نظر ما دلیل لا حرج می‌تواند به‌عنوان مؤید مورداستفاده قرار گیرد.

اینکه ما اجر معنوی در نظر بگیریم و بگوییم اگر مظلوم سکوت کند و ظلم را تحمل کند، خداوند به مظلوم اجر می‌دهد. به نظر ما این صحیح نیست که ما مظلوم را امر به سکوت کنیم و بگوییم چون اجر اخروی داری چیزی بیان نکن.

مؤید دوم: ما در احکام باید مصالح و مفاسد را در نظر بگیریم چون احکام تابع مصالح و مفاسد هستند. ببینید ظلم چقدر کار زشتی است و چه مفاسدی دارد. ظلم‌هایی که در جامعه واقع می‌شود و چقدر مفاسد انجام می‌شود این را در یک کفه ترازو قرار دهید و غیبت هم در یک کفه ترازو قرار دهید، اما مفاسد ظلم قابل قیاس با مفسده غیبت نیست. غیبت کار زشت و بدی است اما ظلم مرتبه بالاتری دارد و اگر مقایسه کنید می‌گویید برای ظلم مفسده عظیمی است و مفسده غیبت قابل‌مقایسه با ظلم نیست. وزن مفسده ظلم به‌مراتب سنگین‌تر از مفسده غیبت است لذا مفسده غیبت کنار می‌رود و کسی که مظلوم واقع‌شده می‌تواند غیبت کند و حقایق را برای مردم بیان کند.

اشکال: اینکه احکام شرعی تابع مصالح و مفاسد است درست است اما مصالح و مفاسد قطعی نه مصالح و مفاسد محتمل. آیا با احتمال می‌توان حکم الله را صادر کرد؟ سؤال این است که آیا مصالح و مفاسد را در میزان عقل و وجدان قرار دادن باید مصالح و مفاسد مقطوع باشد یا مصالح و مفاسد مظنون یا مصالح و مفاسد محتمل؟ مستشکل می‌گوید باید مصالح و مفاسد مقطوع باشد و شما یقین ندارید. شاید برای انسان مظلوم در آخرت مقاماتی در نظر گرفته شود که آن مقامات برای او مصلحت باشد یا اینکه در دنیا تحمل کردن برای او درسی باشد.

به نظر می‌رسد که این فرمایش درست نیست چون مسئله مصالح و مفاسد همیشه مقطوع نیست. شما در سفر می‌گویید اگر احتمال خطر وجود داشته باشد، سفر معصیت می‌شود؛ شما احتمال عقلایی می‌دهید که این سفر برای شما خطر دارد، این سفر معصیت است و باید نماز کامل بخوانید. به جهت اینکه احتمال عقلایی خطر برای انسان اثرگذار است.

وقتی می‌گویید دفع المنکر واجب یعنی شما احتمال عقلایی می‌دهید که این شخص می‌خواهد به شما ضرر بزند یا ظلم کند و شما وظیفه‌دارید جلوی ظلم را بگیرید، هنوز یقینی نشده تا وقتی ظلم محقق نشده، ممکن است منصرف شود و آن کار را انجام ندهد ولی شما احتمال قوی و عقلایی می‌دهید که این ظلم را انجام می‌دهد، شما هم دفع ظلم و دفع منکر می‌کنید. از قرائن پیداست که این شخص می‌خواهد زنا کند، شما می‌روید و جلوی او را می‌گیرید، واجب است جلوی او را بگیرید و امربه‌معروف و نهی از منکر کنید. همیشه در مقام دفع یقین وجود ندارد بلکه احتمال عقلایی موجود است، این قرائنی که وجود دارد دلالت می‌کند بر اینکه این آقا می‌خواهد این کار را بکند. محتمل مهم است و با احتمال عقلایی جلوی او را می‌گیرید. پس در تمام دفع‌های منکر، احتمال عقلایی لازم است یعنی عقلای عالم و عرف وقتی ببیند، می‌گوید این شخص می‌خواهد این گناه را انجام دهد. اگر قرائن بر ظلم یا قتل یا گناه واقع‌شده، قرائن محفوفه حالیه یا مقالیه موجود است، شما احتمال عقلایی می‌دهید و وقتی احتمال عقلایی دادید، دفع منکر بر شما واجب است. پس یقین لازم نیست بلکه احتمال عقلایی کفایت می‌کند.

موضوع: غیبت / مستثنیات غیبت/ تظلّم مظلوم

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با مستثنیات غیبت بود. یکی از مستثنیات غیبت تظلم مظلوم بود؛ یعنی کسی که مظلوم واقع‌شده می‌تواند ظالم را غیبت کند. در اینجا یک بحث این است که آیا این مظلوم که می‌تواند ظالم را غیبت کند، نزد هرکسی می‌تواند غیبت کند یا باید عند من یرجوا ازاله الظلم مثل دادگاه، باشد؟ آیا این قید لازم است که غیبت مظلوم از ظالم باید نزد دادگاه یا جایی باشد که می‌تواند مؤثر واقع شود مثل پدر یا مادر یا برادر ظالم؟ بحث دیگر این است که آقای مظلوم که ظالم را غیبت می‌کند فقط در مورد ظلمی که به او شده بگوید یا در تمام موارد می‌تواند افشاگری کند؟

گفتیم که در اینجا دو قول وجود دارد: یکی جواز غیبت به‌صورت مطلق یعنی مظلوم مطلقاً می‌تواند از ظالم غیبت کند چه در دادگاه و چه در حضور دیگران و چه مربوط به ظلمی که کرده و چه فراتر از آن؛ و دیگری جواز غیبت باملاحظه دو قید مذکور یعنی نزد کسانی می‌تواند غیبت کند که امید برطرف کردن ظلم را دارد و به‌اندازه نیازی که دارد می‌تواند غیبت و افشاگری کند نه بیشتر از آن. ادله قول اول یعنی جواز غیبت ظالم مطلقاً را در جلسه قبل بیان کردیم.اشکال بر قول اول و ادله آن:مرحوم نجفی صاحب جواهر مطلبی را به صاحب حدائق نسبت می‌دهد که صاحب حدائق قائل به جواز مطلق شده‌اند؛ یعنی تظلم مظلوم مطلقاً جایز است و دو شرط را ندارد.[۱]

جواب:اتفاقاً نظر صاحب حدائق این است که تظلم مظلوم در صورتی جایز است که نزد کسی برود که امید دارد ظلم را برطرف می‌کند نه مطلقاً. وقتی شما مظلوم واقع شدی نمی‌توانی همه‌جا فریاد بزنی، بلکه باید به دادگاه یا پدر و مادرش مراجعه کنی، کسی که بر او اثر می‌گذارد و می‌تواند ظلم را برطرف کند. این کلام صاحب حدائق است ولی متأسفانه صاحب جواهر جواز مطلق را به ایشان نسبت می‌دهد.کسانی که قائل به جواز مطلق هستند، به روایتی استدلال کرده‌اند که ضعیف است و قابل‌اعتماد نیست و آن روایت این است که «العیاشی فی (تفسیره) عن الفضل بن أبی قره، عن أبى عبدالله علیه‌السلام فی قول الله: ﴿لا یحب الله الجهر بالسوء من القول إلا من ظلم﴾ قال: من أضاف قوما فأساء ضیافتهم فهو ممن ظلم، فلا جناح علیهم فیما قالوا فیه»[۲] اگر کسی شمارا به مهمانی دعوت کرد و شما در مهمانی او شرکت کردید و خوب پذیرایی نشدید، می‌توانید بگویید این آقا ضیافت خوبی انجام نداد. این غیبت است ولی در روایت ضعیفی آمده که جایز است؛ یعنی غیبت را در موردی که یک مستحب را انجام نداده جایز دانسته است. صاحب جواهر می‌فرماید که این روایت قابل‌اعتماد نیست و با توجه به ادله تحریم مانند ﴿وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا﴾[۳] صاحب جواهر در اینجا به‌درستی می‌فرماید نمی‌توان به این روایت ضعیف در مقابل آیات و روایات حرمت غیبت اعتماد کرد.

صاحب جواهر در ادامه می‌فرمایند: «کما أنّ الظاهر عدم جواز الاستماع قبل تحقق الظلم و دعواه لا تکفی بالنسبه الی السامع»[۴] جایز نیست استماع تظلم قبل از تحقق ظلم سامع نمی‌تواند گوش کند، این شخص ادعای ظلم کرده و معلوم نیست ظلمی تحقق پیداکرده باشد. غیبت هم گفتنش حرام است و هم شنیدنش، هنوز ظلم محقق نشده بیان می‌کند؛ صاحب جواهر می‌فرماید قبل از تحقق غیبت شما حق ندارید غیبت را شروع کنید چون ظلمی محقق نشده است.

اشکال:اشکال این بیان این است که انسان باید بنشیند تا ظلم محقق شود و وقتی ظلم محقق شد فعالیت را شروع کند و به دادگاه یا اشخاص ذی‌صلاح مراجعه کند تا به‌حق خودش برسد و ما قبلاً گفتیم که دفع المنکر واجب کرفعه همان‌طور که رفع منکر واجب است، دفع منکر هم واجب است؛ در اینجا هم همین‌طور است وقتی ظلم محقق شود، وقتی شخصی می‌خواهد شمارا بکشد، اگر هدفش محقق شود، دیگر نمی‌توانید کاری انجام دهید، شمارا کشته است، پس قبل از اینکه علیه شما کاری کند باید اقدام کنید. وقتی قرائن و شواهد فراوانی وجود داشته باشد که این شخص می‌خواهد این ظلم را در حق من انجام دهد، من نزد کسانی می‌روم که با او ارتباط دارند و می‌گویم او می‌خواهد در حق من این ظلم را انجام دهد، اگر چیزی نگویم به من ظلم می‌شود. این فرمایش مرحوم صاحب جواهر این اشکال را دارد که شامل دفع ظلم نمی‌شود.به نظر ما واقعیت قضیه این است که در اینجا موارد مختلفی وجود دارد: گاهی کسی احتمال می‌دهد که ظلمی می‌خواهد در حقش بشود، لذا فعالیتی می‌کند که جلوی آن ظلم گرفته شود، گاهی احتمال عقلایی وجود دارد و قرائن ظلم موجود است. اگر قرائن عقلائی وجود داشته باشد، هرچند ظلم محقق نشده، می‌توان اقدام کرد همان‌طور که می‌گوییم دفع المنکر واجب کرفعه ظلم هم یک منکر است، لذا باید جلوی ظلم را گرفت.

پس یک اشکال بر صاحب جواهر این است که به مسئله دفع الظلم توجه نکرده‌اند، مگر اینکه منظور ایشان این باشد که به هر ادعای ظلمی نمی‌توان توجه کرد. گاهی شخصی ادعای ظلم می‌کند که احتمال می‌دهیم توهم و خیال است و واقعیت ندارد و گاهی هم شخصی است که اطمینان پیدا می‌کنیم که این شخص متدینی است و غیبت نمی‌کند و اگر در موردی غیبت کرد موردی است که لازم است غیبت کند و مجوز غیبت دارد، در اینجا به این غیبت گوش می‌کنیم، بالاخره وقتی در شرف مظلوم واقع‌شدن قرار گرفت، مجوز غیبت کردن را پیدا می‌کند، لذا بیان می‌کند و از وقوع ظلم جلوگیری می‌کند، البته به‌قدر حاجت و نزد کسی که امید است بتواند از ظلم جلوگیری کند.قول دوم:تظلم مظلوم مجوز غیبت را دارد منتهی به دو شرط نه مطلقاً، یکی «عند من یرجوا ازاله الظلم» و دیگری «بقدر الحاجه» به نظر ما مقتضای جمع بین ادله اقتضا می‌کند که بگوییم غیبت حرام است مگر در مورد مظلوم و مظلوم هم مورد ظلمش را باید مطرح کند و اگر بیشتر از مورد ظلمی که به او واقع‌شده را بیان کند در این صورت وارد غیبت دوم می‌شود که حرام است و مجوزی برای آن وجود ندارد. آیه شریفه ﴿وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا﴾ می‌فرماید حق‌دارید غیبت‌کنید. پس به‌اندازه نیاز باید بیان کنید تا بتوانید مدعای خودتان را ثابت کنید اما غیبت‌های بیش‌ازحد نیاز غیبت‌های جدیدی است که مجوز ندارد. شما در مورد ظلم ظالم مجوز دارید اما در مورد زنای او یا مسائل دیگر مجوز غیبت ندارید. بعضی از قاضی‌ها هم وقتی مدعی مسائل حاشیه‌ای را بیان می‌کند می‌گویند مرتبط با موضوع صحبت کنید.

به نظر ما قول حق همین قول است که باید این دو قید «عند من یرجوا ازاله الظلم» و «بقدر الحاجه» را رعایت کنیم.

قول سوم:بعضی از علما قائل به این قول شده‌اند که غیبت «عند من یرجوا زوال الظلم» جایز است.[۵] اما قید «بقدر الحاجه» لازم نیست. باید به دادگاه مراجعه کرد و در دادگاه هرچه در مورد ظالم می‌دانی بگو. البته در مورد این قول دلیلی بیان نکرده‌اند.

اشکال:سؤال ما این است که از آیه شریفه ﴿لَّا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾[۶] چه استفاده‌ای می‌کنید و عبارت ﴿إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾ به چه معناست؟ در تفسیر این آیه شریفه دو وجه بیان کرده‌اند یکی اینکه کسی که به او ظلم شده می‌تواند در مورد ظلم غیبت کند یعنی «إلا من ظلم بإظهار ما ظلم» و دیگری اینکه مطلقاً می‌تواند غیبت کند و بعضی در تفسیر این آیه آن روایت را ذکر کرده‌اند که در مورد مهمانی در اول بحث بیان کردیم؛ که اشکال آن روایت را بیان کردیم که ضعیف است و با این روایت ضعیف نمی‌توان در مقابل آیات و روایات حرمت غیبت استدلال کرد.

آیه دوم نیز ﴿وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِکَ مَا عَلَیْهِم مِّن سَبِیلٍ﴾ ﴿إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَیَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِکَ لَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ﴾[۷] کسی که کمک می‌گیرد بعدازاینکه مظلوم واقع شد دیگر مشکلی ندارد، این به چه معناست؟ یعنی می‌تواند هر حرفی را بزند یا اینکه فقط می‌تواند در مورد ظلم بحث کند در دادگاه یا در میان عموم مردم طبق دو نظری که بیان کردیم یعنی «عند من یرجوا ازاله الظلم» و «بقدر الحاجه».

موضوع: غیبت / مستثنیات غیبت/ تظلّم مظلوم

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با مستثنیات غیبت بود. اولین استثنا نصح المستشیر بود که بحث آن گذشت. دومین مورد از مستثنیات غیبت مسئله تظلّم است که اگر به کسی ظلم شده باشد، می‌تواند ظلمی که به او شده را بیان کند و اظهار کند که مظلوم واقع‌شده‌ام. ﴿لَّا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾[۱] این آیه شریفه در قرآن بر این دلالت می‌کند که مظلوم می‌تواند ظلمی که در حقش شده را بازگو کند و اعلام کند که من مظلوم هستم تا مردم کمک کنند و ظلم برداشته شود. این‌یکی از مواردی است که استثنا شده است.

در اینجا دو قید وجود دارد که بین علما مطرح است: یکی این است که مظلوم باید به‌قدر حاجت بیان کند یا بیشتر از آن‌هم جایز است بیان کند؛ یعنی به فرض کسی به شما ظلم کرده و مال شمارا گرفته، حال آیا شما می‌توانید اسرار زندگی ناموسیش را به مردم اعلام کنید؟ یا فقط به همان مقدار که به شما ظلم شده می‌توانید بیان کنید؟ قید دوم این است که نزد چه کسی این ظلم را باید بیان کنید؟ آیا در کوچه و خیابان باید فریاد بزند یا اینکه باید به یک مرجع قانونی مراجعه کند که آن مرجع قانونی می‌تواند جلوی ظلم را بگیرد؟ به این «عند ما یرجوا زوال الظلم» گفته می‌شود؛ یعنی کسی که امید داریم ظلمی که به ما روا شده را برطرف کند.در اینجا دو آیه را باید موردنظر قرارداد: ﴿لَّا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾ و ﴿وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ﴾[۲] ازیک‌طرف می‌فرماید که غیبت نکنید و عیب مردم را بیان نکن، افشاگری حرام است و از طرف دیگر می‌فرماید کسی که مظلوم واقع‌شده می‌تواند بیان کند و فریاد بزند که من مظلوم واقع‌شده‌ام.

در اینجا دو قول وجود دارد:قول اول:مظلوم مطلقاً می‌تواند فریاد بزند چه در دادگاه و چه غیر دادگاه. چون مظلوم واقع‌شده می‌تواند همه‌جا فریاد بزند و حتی می‌تواند در مورد ظلم و غیر ظلم فریاد بزند اگر فرزندان و همسر ظالم هم مشکلی دارند می‌تواند بیان کند.قول دوم:به نظر ما مظلوم نمی‌تواند به‌صورت مطلق و در همه‌جا فریاد بزند یعنی اولاً باید از راه قانونی وارد شود و نزد کسی برود که می‌تواند با او برخورد کند و حق او را از ظالم بگیرد، ثانیاً حق ندارد در غیرازاین مورد افشاگری کند.

دلیل: باید بین دو آیه شریفه جمع شود؛ یعنی خداوند متعال که فرموده ﴿لَّا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾ این آیه نیز فرموده که ﴿وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ﴾ اولاً غیبت نکن و ثانیاً اگر مورد ظلم واقع شدی در مورد ظلمت اقدام کن و جلوی ظلم را بگیر اما اینکه آبروی او را در مورد زن و بچه و خانواده او ببری جایز نیست و از آیه شریفه ﴿لَّا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾ برداشت نمی‌شود.

با دقت به این نکته باید دید که چگونه بین این دو آیه می‌توان جمع کرد. شخصی به شما می‌گوید غیبت و افشاگری نکنید، عیوب مردم را اظهار نکنید و بعد می‌گوید اگر مظلوم شدی بگو یعنی همان مورد ظلم را بیان کن و الا نهی کلی وجود دارد که نباید غیبت و افشاگری کنید. بالاخره مسلمان است هرچند خطاکار و فاسق است ولی کافر نیست، گناه کرده، حق ندارید آبروی او را ببرید.در بحث گذشته چند نکته گفتیم:اول اینکه ظلم در صورتی است که از روی عمد باشد؛ اگر از روی جهل و نسیان و سهو باشد، غیبت چنین ظالمی جایز نیست.

دوم اینکه ظلمش مقطوع باشد یعنی مشکوک نباشد، شما می‌گویید ظلم کرده اما خودش می‌گوید من ظلم نکرده‌ام، این ظلم باید یقینی باشد تا شما بتوانید بیان کنید.

سوم اینکه ظلم گاهی به بعض معین است و گاهی به بعض غیر معین و گاهی هم ظلم به همه است. مسئله گرانی‌ها که اتفاق افتاد، ظلمی است که به همه شده، اینکه چه کسی ظلم کرده و از خارج بوده یا داخل بحث جدایی است ولی به‌هرحال این ظلم نسبت به همه افراد است. ظلم به بعض افراد مثل‌اینکه فرض کنید یک کارخانه که پنج هزار کارگر دارد شش ماه حقوق کارگرانش را نداده باشند، این ظلم به بعض معین است. آیا در این صورت می‌توان فریاد زد؟ در مورد ظلم به همه افراد که ظلم علنی است، یک دولت به مردمش ظلم می‌کند و همه مشکل مالی پیدا می‌کنند و ارزش پولشان کم می‌شود، اگر چنین اتفاقی بیفتد ﴿لَّا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾ مظلوم واقع‌شده‌اند و حق فریاد زدن علنی رادارند.

در مورد ظلم به بعض معین، در مثالی که عرض شد اگر عدم پرداخت حقوق به خاطر این باشد که ندارند و کارخانه ورشکست شده، این ظلم نیست ولی اگر حقوق همه را داده باشند و حقوق عده‌ای را پرداخت نکرده باشند، این ظلم است و مصداق این آیه شریفه است و در اینجا غیبت کردن حرام نیست.چهارم اینکه گاهی ظلم واقع‌شده و گاهی واقع نشده ولی در شرف وقوع است، قرائنی وجود دارد که شما می‌خواهید به من ظلم کنید، هنوز ظلم نکرده‌اید ولی نزدیک است که ظلم تحقق پیدا کند، آیا دفع ظلم مثل رفع ظلم واجب است؟ یعنی شما واجب است رفع ظلم کنید، شخصی به شما ظلم کرده، جلوی او را بگیرید و در دادگاه شکایت کنید؛ این رفع ظلم است؛ اما دفع ظلم به این معناست که هنوز به شما ظلم نکرده‌اند ولی مقدمات ظلم را فراهم کرده که ظلم انجام شود، حال آیا دفع منکر مانند رفع منکر واجب است یا نه؟ به‌عنوان‌مثال می‌خواهند کسی را بکشند، اگر او را کشتند شکایت می‌کنید و قاتل را معرفی می‌کنید اما گاهی شخصی می‌خواهد کسی را بکشد و در حال انجام مقدماتش است، در اینجا دفع ظلم واجب است. وظیفه همه مردم رفع محرمات و دفع محرمات است؛ یعنی نباید بگذاریم محرمات در جامعه وجود پیدا کنند، دفع منکر مانند رفع منکر واجب است.

وقتی مریض شدید به پزشک مراجعه می‌کنید ولی از این واجب‌تر بهداشت است یعنی نگذاریم جامعه مریض شود تا نیاز به پزشک و طبیب پیدا کند. ازنظر معنوی هم ما باید قبل از اینکه به رفع منکر برسد، دفع منکر کنیم یعنی زمینه‌ای را فراهم کنیم که جامعه به گناه مبتلا نشود که یکی از زمینه‌های ابتلای به گناه، فقر است وقتی فقر در جامعه به وجود آمد گناه به وجود می‌آید، یکی سراغ فحشا می‌رود و دیگری به سراغ دزدی و امثال این‌ها. همه می‌دانند جامعه‌ای که فقیر است دست به گناه می‌زند و مشکلاتی که برای جامعه به وجود می‌آید به خاطر این است که اگر ما بخواهیم صبر کنیم که گناه در جامعه محقق شود و بعد با آن مبارزه کنیم، دیر شده و نمی‌توانیم با آن مبارزه کنیم، لذا دفع المنکر واجب کرفعه.در رابطه با ظلم هم همین‌طور است، وقتی می‌دانم که این شخص می‌خواهد خانه را روی سر من خراب کند، باید قبل از خراب کردن اقدام کنم وقتی‌که خانه را خراب کرد که ظلم واقع‌شده، لذا قبل از آن باید اقدام کنم. لذا در رابطه با ﴿لَّا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾ می‌خواهیم یک نکته را اضافه کنیم و آن اینکه کسانی که می‌دانند نزدیک است مورد ظلم واقع شوند، می‌توانند این حرکت را انجام دهند و از خودشان دفاع کنند و ظلم را از خودشان دفع کنند، قبل از اینکه ظلم در خارج واقع شود؛ یعنی همان‌طور که گفتیم کسی که مظلوم واقع‌شده از مستثنیات غیبت است، یکی از مستثنیات غیبت هم کسی است که می‌خواهد مظلوم واقع شود و نزدیک است که به او ظلم کنند، چنین شخصی می‌تواند اقدام کند و به دادگاه مراجعه کند.

آیات و روایاتی که راجع به امربه‌معروف و نهی از منکر است دلالت بر این دارد که نگذارید منکر در خارج واقع شود نه اینکه وقتی قتل واقع شد، فریاد بزنید. جلوی قتل باید گرفته شود، جلوی زنا باید گرفته شود، کاری کنید که گناه در خارج واقع نشود. دفع المنکر واجب کرفعه.پس جمع بین آیات و روایات این است که اگر ما مظلوم واقع شدیم اولاً باید به دادگاه مراجعه کنیم نه اینکه ظلم را برای هرکسی بیان کنیم و ثانیاً فقط در مورد موضوعی که ظلم صورت گرفته می‌توان صحبت کرد نه اینکه در موارد دیگر افشاگری صورت پذیرد.

موضوع: غیبت / مستثنیات غیبت

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با مستثنیات غیبت بود. گفتیم که مواردی از حرمت غیبت استثنا شده است. یکی از آن موارد نصح المستشیر بود یعنی نصیحت کردن کسی که طلب مشورت کرده است. شخصی در مورد ازدواج یا معامله‌ای نزد شما آمده و نظر شمارا در مورد آن می‌خواهد، اگر شما بخواهید حقایق را برای آن شخص بیان کنید لازمه‌اش این است که غیبت انجام شود و عیب کسی را بگویید. آیا در مقام نصیحت کردن کسی که از شما طلب مشورت کرده، جایز است؟ در اینجا چند قول وجود دارد:

قول اول: نصح مستشیر جایز است، وقتی کسی با ما مشورت می‌کند نباید به او خیانت کنیم و لازم است که حقیقت را برای او بیان کنیم لکن باید عیوبی بیان شود که در مورد مشورت دخالت دارد. فرض کنید آن شخص عیوبی دارد که برای ازدواج به درد نمی‌خورد اما لازم نیست تمام اسرار زندگی آن شخص را بیان کنید، همین اندازه که در مقام مشورت خیانت نکرده باشید و حقایقی را بیان کرده باشید، کافی است. در این رابطه روایاتی هم عرض شد و استدلال هم بیان شد.قول دوم: قول دوم این بود که وقتی نصیحت انجام شد، شما عیوب را بیان کنید و اکتفا به مقدار نیاز هم لازم نیست و می‌توان بیشتر از نیاز هم عیوب را بیان کرد که آگاهی کامل پیدا کند؛ مثلاً در مورد ازدواج است و شما عیبی را از پدرش بیان می‌کنید و عیوبی را از مادر و خود شخص بگویید. در اینجا نیز به روایاتی استدلال شد.

روایت دوم:یکی از روایاتی که مورد استناد قرارگرفته این روایت است که «وعنهم، عن أحمد، عن ابن محبوب، عن معاویه بن وهب، عن أبی عبدالله علیه‌السلام قال: یجب للمؤمن على المؤمن النصیحه له فی المشهد والمغیب»[۱]

رجال حدیث:احمد مشترک بین احمد بن محمد بن عیسی اشعری و احمد بن محمد بن خالد برقی است که هر دو امامی و ثقه هستند. حسن بن محبوب سراد، امامی و ثقه است. معاویه بن وهب بجلی، امامی و ثقه است. سند این روایت صحیح است.روایت موثقه‌ای از امام صادق علیه‌السلام است که می‌فرماید: واجب است بر مؤمن به گردن مؤمن که او را نصیحت کند چه در حضورش و چه پشت سرش.اشکال بر استدلال به روایت:باید ببینیم عبارت «یجب للمؤمن على المؤمن» دلالت بر وجوب می‌کند یا جواز؟ چون قول دوم جواز بود که کسی درخواست مشورت کرده و جایز است که شما غیبت‌کنید ولی در اینجا می‌فرماید واجب است و وقتی می‌خواهید نصیحت‌کنید چاره‌ای جز غیبت کردن ندارید. این حقی بر مؤمن است به گردن مؤمن.

مرحوم امام در اینجا فرموده‌اند که یجب دلالت بر وجوب دارد ولی در اینجا دلالت بر وجوب ندارد. «یجب للمؤمن على المؤمن» یعنی مؤمن حقی به گردن مؤمن دارد اما اینکه این حق واجب است، استفاده نمی‌شود. چون یکی از حقوق این است که وقتی همسایه‌اش مریض شد به عیادتش برود، یکی از حقوق تشییع‌جنازه است، یکی دیگر از حقوق شرکت در مجالس اوست یا کمک کردن به همسایه در روایات آمده که این‌ها جزء حقوق مؤمن بر مؤمن است. این حقوق واجب نیستند ولی در روایات عبارات «للمؤمن علی المؤمن حقاً» دارد و گاهی تعبیر می‌شود «یجب للمؤمن على المؤمن» جزء حقوق است و حقوق گاهی واجب هستند و گاهی مستحب و غالباً هم حقوق مستحب هستند مثل تشییع‌جنازه و عیادت مریض. لذا مرحوم امام می‌فرماید: چون در این روایت «للمؤمن على المؤمن» آمده به این معناست که واجب شرعی نیست بلکه کار خوبی است و رجحان دارد. البته ممکن است شما بگویید نصیحت کردن برادر مؤمن مراتبی دارد و متفاوت است و در بعضی جاها واجب است و بعضی جاها جایز است و بعضی جاها مستحب است.[۲]

اینکه نصیحت کردن مؤمن جنبه وجوب دارد یا جواز، مخصوصاً اگر با غیبت مواجه شود؛ یعنی شما می‌خواهید او را نصیحت‌کنید اما در مقام نصیحت، می‌خواهید بگویید فلانی آدم بد و خطرناکی است و این مفاسد را دارد، به او نزدیک نشو و با او ازدواج نکن؛ یعنی نصیحت کردن درجایی که ملازم با غیبت باشد، نمی‌تواند واجب باشد، اگر غیبت کردن در این صورت حرام نباشد، لااقل جایز است ولی واجب نیست که ما نصیحت‌کنیم و حتماً غیبت‌کنیم. به خاطر اینکه می‌بینیم شخصی درخطر است و دارد به چاله‌ای می‌افتد که جان و مال و ناموسش از بین می‌رود، در اینجا واجب است که حقایق را بیان کنید، اما گاهی به‌گونه‌ای است که مناسب است شما بیان کنید.همان‌طور که قبلاً گفتیم گاهی انحصار وجود دارد یعنی تنها شما از وضع این شخص اطلاع دارید، در این صورت شما باید حقایق را بیان کنید وگرنه او در فساد می‌افتد، گاهی هم انحصار وجود ندارد و می‌تواند از دیگران سؤال کند، در اینجا بیان حقایق جایز است. گاهی مشکلات و عیوب این شخص یا خانواده جزئی است و گاهی کلی و مهم است، اگر بخواهد با این خانواده ازدواج کند جان یا مال یا آبرو و ناموسش از بین می‌رود. شما دیدید که در آن روایت که آن زن خدمت پیامبر (ص) آمد و در مورد خواستگارهایش مشورت کرد، پیامبر (ص) در مورد یکی از خواستگارها گفت که چوب دستش است و کتکت می‌زند، پیغمبر (ص) تذکر داد و بیان کرد. درست است که کتک خوردن سخت است ولی پیامبر (ص) بیان کرد.پس می‌توانیم بگوییم گاهی نصیحت واجب می‌شود، گاهی جایز می‌شود و گاهی هم رجحان دارد؛ و این تعبیر که «یجب للمؤمن على المؤمن» مربوط به مراتبی است که در اینجا وجود دارد.

روایت سوم:«عن ابن محبوب، عن عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر علیه‌السلام قال: قال رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وآله: لینصح الرجل منکم أخاه کنصیحته لنفسه»[۳]

رجال حدیث:این روایت را مرحوم کلینی از عده‌ای از اصحابشان نقل می‌کنند. حسن بن محبوب سراد، امامی و ثقه است و طبق قولی از اصحاب اجماع است. عمرو بن شمر جعفی، مورد اختلاف است و نزد نجاشی ضعیف است. جابر بن یزید جعفی، امامی و ثقه است. لذا این روایت مسند و ضعیف است.امام باقر (ع) از پیامبر (ص) روایت کرده که فرمود: انسان‌ها باید برادرشان را نصیحت کنند همان‌طور که خودشان را باید تذکر بدهند. انسان‌ها باید به خودشان تذکر دهند که گناه و اشتباه و خلاف نکنند، به مؤمن و برادر مؤمن هم باید تذکر دهند. لینصح صیغه امر است و دلالت بر وجوب دارد؛ یعنی باید به همدیگر تذکر دهند حال اگر مؤمن از برادر مؤمنش نصیحت بخواهد باید به‌طریق‌اولی باید تذکر دهید و حقایق را برایش بیان کنید هرچند مستلزم غیبت باشد ولی در این مقام نصیحت لازم است که شما بیان کنید.اشکال بر استدلال به روایت:

این روایت هم مشکل سندی دارد و هم اینکه اینجا در مقام نصیحت بحث غیبت مطرح نیست، این اشکال به روایت قبل هم وارد است. در این دو روایت بحث از نصیحت است که نصیحت ملازم با غیبت نیست و بحث ما درجایی است که نصیحت ملازم با غیبت باشد. غیبت مسئله‌ای است که جدا از نصیحت است و اکثراً نصیحت با غیبت ملازم نیست و تنها گاهی از اوقات با غیبت ملازم می‌شود. ممکن است کسی بگوید در مورد مشورت هم نصیحت باید طوری انجام شود که غیبت محقق نشود.روایت چهارم:«عن علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن النوفلی، عن السکونی، عن أبی عبدالله علیه‌السلام قال: قال رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وآله: إن أعظم الناس منزله عند الله یوم القیامه أمشاهم فی أرضه بالنصیحه لخلقه»[۴]

رجال حدیث:محمد بن یعقوب کلینی، امامی و ثقه است. علی بن ابراهیم قمی، امامی و ثقه است. ابراهیم بن هاشم قمی، مورد اختلاف است ولی بنا بر اقوی امامی و ثقه است. حسین بن زید نوفلی، مورد اختلاف است ولی بنا بر اقوی امامی و ثقه است. اسماعیل بن ابی زیاد سکونی، عامی و ثقه است. این روایت مسند و بنا بر اقوی موثق است.امام صادق (ع) می‌فرماید: بهترین مردم ازنظر مقام نزد خدا در روز قیامت کسانی هستند که در زمین خداوند راه می‌رود و مردم را نصیحت می‌کند.از این روایت هم استفاده می‌شود که نصیحت کردن کار خوبی است و ثواب دارد و خیلی ارزشمند است ولی اینکه آیا ملازم با غیبت کردن است، از این روایت استفاده نمی‌شود و تلازمی بین نصیحت و غیبت وجود ندارد و تا می‌توانید باید به‌گونه‌ای نصیحت‌کنید که غیبت در آن نباشد، مگر اینکه بگویید مشکلاتی وجود دارد که اگر حقایق را بیان نکنم این بنده خدا به آن مشکلات دچار می‌شود و در آن‌ها گرفتار می‌شود.مرحوم بحرانی از این روایت برداشت می‌کنند که نصیحت کردن جایز است و مخصوصاً اگر استشاره باشد یعنی اگر کسی از شما خواهش کند که او را راهنمایی کنید در اینجا اگر نصیحت رجحان داشته باشد ممکن است واجب باشد که حقایق را بیان کنید.[۵]

روایت پنجم:«عنهم، عن ابن خالد، عن بعض أصحابه، عن حسین بن حازم، عن حسین بن عمر بن یزید، عن أبیه، عن أبی عبدالله علیه‌السلام قال: من استشار أخاه فلم یمحضه محض الرأی، سلبه الله عز وجل رأیه»[۶]

رجال حدیث:احمد بن محمد بن خالد برقی، امامی و ثقه است. حسین بن حازم، مهمل است. حسین بن عمر بن یزید بیّاع سابری، امامی و ثقه است. عمر بن یزید بیّاع سابری، امامی و ثقه است.امام صادق (ع) می‌فرماید: کسی که با شما مشورت می‌کند باید حقایق را به او بگویید. اگر حقایق را نگویید خدا عقل و تدبیر را از شما می‌گیرد. عقل و تدبیر را باید درراه راهنمایی مردم به کار برد و اگر مردم را راهنمایی نکنید و حقایق را بیان نکنید ممکن است خداوند آن تدبیر و عقل شمارا زایل کند.اشکال:به‌هرحال این روایاتی است که جواز نصح مستشیر را از آن‌ها استفاده کرده‌اند. البته ما هنوز نتوانسته‌ایم از این روایات استفاده کنیم که نصیحت ملازم با غیبت هم لازم است بیان شود مگر اینکه شما از اطلاق روایات و توصیه‌هایی که در روایات است این است که در حرام واقع نشوید، مثلاً اگر نصیحت ملازم با زنا باشد، نباید این گناه را انجام داد یا ملازم با نگاه به نامحرم باشد، مسلماً امر مستحب با امر حرام نمی‌تواند تعارض کند.