بایگانی دسته ی : سال تحصیلی 97-96

موضوع: اجرت بر غناء/مبحث غناء/مکاسب محرّمه؛

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با حکم اخذ اجرت بر غناء بود. عرض کردیم غناء گاهی حلال و در مصادیقی هم حرام است. آنجا که نفس غناء حلال است، درآمد نیز حلال بوده و اخذ اجرت بر آن جایز است. ولی در جایی که غناء حرام باشد، درآمد حاصل از آن نیز حرام خواهد بود.

بررسی نظر مرحوم امام خمینی

قول چهارم در این مسأله قول مرحوم امام بود. به نظر ایشان گاهی معاصی مقارن با غناء غیرقابل تفکیک از غناء هستند؛ مثل فرضی که محتوای غناء فحش و اشعار دروغ است؛ یعنی غناء همان فحشی است که از زبان خواننده شنیده می‌شود؛ و در بعضی مصادیق، می‌توان بین غناء و حرام مقارن تفکیک نمود. مثل اینکه در هنگام غناء اختلاط زن و مرد اتّفاق بیفتد؛ و یا شخص خواننده در کنار غناء تار بزند و یا از آلات موسیقی بهره بگیرد.

حکم اجرت غناء در این دو فرض طبق نظر ایشان تفاوت دارد؛ یعنی اگر حرام مقارن به گونه‌ای باشد که با غناء اتّحاد داشته باشد، اجرت بر غناء طبق احتیاطی که ایشان قائل هستند، جایز نخواهد بود. ولی اگر حرامی که مقارن با غناء اتّفاق می‌افتد متّحد با غناء نباشد، اخذ اجرت بر آن حلال و جایز است. همان‌طور که نفس غناء هم در این فرض حرام نمی‌شود.[۱]

به نظر ما، این سخن مرحوم امام خمینی قابل دفاع نیست. طبق نصّ روایت این شروطی که ایشان برای آن‌ها دخالتی در حکم اجرت غناء و حتّی حکم خود غناء قائل نبودند، باعث تحریم نفس غناء می‌شود؛ و اگر غناء حرام باشد کسب از حرام هم حرام خواهد بود. این تفکیک در برخی موارد مثل معاملاتی که در ضمن آن حرامی اتّفاق می‌افتد، صحیح است؛ چرا که حرمت آن فعل ربطی به نفوذ معامله و صحّت آن ندارد. ولی در فرض ما این مقارنات محرّم طبق نصّ روایت موجب حرمت غناء می‌شوند. در روایات آمده است که «ما لم یدخل الرجال علی النساء» و همچنین روایت داشتیم که «ما لم یضمر به» در این دو صورت خودِ غناء حرام می‌شود.

حکم آموزش و تعلیم غناء

در رابطه با آموزش غناء هم باید نکته ای را در نظر گرفت. اگر آموزش غناء مستلزم خواندن و شنیدن غنای محرّم باشد، حکم حرمت منجّز است. اگر آموزش مستلزم خواندن و شنیدن غناء حرام نیست، بلکه می‌توان با تکیه بر قواعد علمی، آن را آموزش داد و فرض کنیم کسی که آموزش می‌بیند، قصد دارد تا غنای حلال بخواند. آیا می‌توان قائل به حرمت آموزش غناء شد؟

اکثر علماء مطلقا قائل به حرمت تعلیم و تعلّم غناء شدند. برخی دیگر قائل به تفکیک شدند؛ یعنی در این فرض که هیچ محرّمی در آموزش محقّق نشده است و قصد شخص هم از آموزش حرام نیست، می‌توان قائل به حلّیت شد.[۲]

به نظر ما، قول حقّ همین تفصیل است. چرا که غنای حلال را در جایی که شخص قصد حرامی ندارد، دلیلی برای تحریمش وجود ندارد.

[۱] . مکاسب محرّمه، امام خمینی، ج۱، ص۳۵۲، ط موسسه نشر آثار امام خمینی.

[۲] .غایه الامال، محمدحسن مامقانی، ج۱، ص۱۰۹، ط مجمع الذخائر الاسلامیه.

موضوع: مستثنیات از حرمت غناء/مبحث غناء/مکاسب محرّمه؛

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با مواردی بود که از حرمت غناء استثناء شده است.

مستثنای نهم: نغمه‌های مادرانه برای کودکان و نواهای بنّاها

در این رابطه دو قول وجود دارد.

قول اوّل: جواز

مرحوم مامقانی به جهت سیره مستمرّی که از زمان اهل‌بیت در این‌باره در میان مردم رایج بوده است، قائل به جواز این نغمه‌ها هستند. به نظر ایشان حتّی اگر این آواها مشوب به غناء هم باشند، باز مشکلی پیش نمی‌آید.[۱]

قول دوم: حرمت

مرحوم لاری در حاشیه مکاسب قائل به حرمت این صداها هستند.[۲]

به نظر ما، این مورد دلیل مستقلّی که استثنای آن را از ادلّه عام حرمت غناء ثابت کند، ندارد؛ بنابراین اگر ملاک اطراب در آن محقّق شد، ما قائل به حرمت هستیم و اگر موضوع غناء احراز نشد باید قائل به جواز آن باشیم؛ چرا که مشمول اصل اباحه خواهد بود.

مستثنای دهم: حکم سائر صداهای لهوی

مرحوم امام خمینی بحثی در رابطه با صداها و نغمه‌هایی دارند که در میان بسیاری از مردم خواندن آن رایج است. این‌گونه آوازها هیچ جذّابیتی برای شنونده نخواهند داشت؛ و معمولاً صدای عامّه مردم آن‌قدر زیبا نیست که خواندن این‌گونه اشعار سبب ایجاد سبکی و خفّت و طرب شود. به همین خاطر اگرچه احتیاط بر این است که هر آنچه انسان را از یاد خدا غافل می‌کند، مورد اجتناب قرار گیرد و انسان از این‌گونه نغمه‌ها و زمزمه‌ها دوری کند، ولی دلیلی برای حرمت چنین صداهایی نداریم؛ زیرا نمی‌توان موضوع غنای محرّم را در اینجا محقّق دانست.[۳]

به نظر ما، باید از قاعده پیروی کنیم. اگر در جایی ملاک اطراب محقّق شد و موضوع غناء احراز شد، آن صوت حرام است. در غیر این صورت باید از اصل اباحه پیروی کنیم.

مستثنای یازدهم: روزهای جشن و اعیاد

آیت‌الله مکارم شیرازی در این رابطه می‌فرمایند: از آنجا که صحیحه علی‌بن‌جعفر[۴] بر جواز غناء در چنین موضوعی دلالت دارد، نمی‌توان قائل به حرمت شد. البته، مراد از مجلس شادی و جشن، هر مجلسی نیست که استثنای اکثر لازم آمده و ادلّه حرمت مستهجن شوند؛ بلکه باید مجالس خاصّی را مثل مجالس عید و ختنه سوران و عروسی‌ها و…، مراد معصوم دانست. در نهایت، ایشان موافق با احتیاط را دوری از سبک‌های مناسب مجالس فسق و فجور حتّی در این روزها می‌دانند.[۵]

به نظر ما، اگر شما قائل به وجود دلیل معتبر در مقام هستید، باید به آن عمل کنید و در حدود آن قائل به جواز باشید. چرا که روایت معتبر حتّی اگر واحد باشد، می‌تواند عامّ قرآنی و سنّت متواتر را تخصیص و تقیید بزند؛ و ادلّه حرمت غناء بر فرض که متواتر هم باشد، با این روایت می‌تواند تخصیص بخورد.

از سوی دیگر وقتی در نفس مفهوم و معنای غنای محرّم اختلاف باشد، در مواردی که قدر متیقّن از غناء احراز نمی‌شود، شبهه مصداقیه پیش می‌آید و در هنگام شک، مرجع، اصل اباحه است.

نگرانی ایشان از تخصیص اکثر بی‌مورد است؛ چرا که مراد روایت از مجلس شادی، مجالس مؤمنین است که از مجالس اهل فسق و فجور جدا و مباین با آن است. این دست از مجالس اگر از معاصی دیگر خالی باشد و همراه با خواندن کلام‌های باطل و اختلاط زنان و مردان و… نباشد، مشمول روایت شده و صوت مرجّع در آن حلال خواهد بود. تعبیری که امام در روایت دارند:”ما لم یزمر به” شاهد بر این است که این مجلس با مجالس فسق و فجور متفاوت است؛ چرا که در آن مجالس ابزار و آلات موسیقی استفاده می‌شود و سبب تحقّق غنای محرم خواهد بود.

در رابطه با احتیاط هم باید بگوییم اگر مجلس مقارن با معاصی باشد، غناء محقّق شده و باید مورد اجتناب واقع شود و اگر غیر از این باشد دلیلی برای لزوم احتیاط نداریم؛ چرا که این نوع توصیه به احتیاط و سخت‌گیری‌هایی از این دست سبب زدگی جوانان از دین می‌شود؛ زیرا بالاخره این نغمه‌ها برای جوانان مطلوب است و اگر بتوان از ادلّه صورت حلالی برای آن احراز کرد، نباید در قبال آن سخت‌گیری کنیم.

[۱] .غایه الامال، محمدحسن مامقانی، ج۱، ص۱۵۸، ط مجمع الذخائر الاسلامی.

[۲] . حاشیه بر مکاسب، سید لاری، ج۱، ص۱۵۸.

[۳] . مکاسب محرّمه، امام خمینی، ج۱، ص۳۶۹.

[۴] .وسائل الشّیعه، شیخ حرّ عاملی، ج۱۷، ص۱۲۲، ح۵، ط آل‌البیت.

[۵] .انوار الفقاهه(کتاب التجاره)، آیت‌الله مکارم شیرازی، ص۲۶۶و۲۶۷، ط مدرسه امام امیرالمومنین.

موضوع: مستثنیات از حرمت غناء/مبحث غناء/مکاسب محرّمه

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با استثنای مراثی اهل‌بیت (ع) از حرمت غناء بود. برخی قائل به استثنای مراثی از مصادیق غنای محرّم بودند. این قول و ادلّه‌ی آن را بررسی کردیم.

قول دوّم: غنای در مراثی استثناء نشده و به حکم غناء است.

مرحوم شیخ انصاری در این رابطه قائل هستند که ما وقتی غناء را کیفیّتی در صدای شخص خواننده دانستیم، محتوای آنچه حقّ و چه باطل باشد حرام است. غناء آن صوت لهوی است که همراه با ترجیع باشد؛ و در این رابطه تفاوتی میان اشعار اهل‌بیت (ع) و غیر آن وجود ندارد. حتی در این موارد حرمت آکد است؛ چرا که در مقام طاعت به معصیت دست زده‌اند و مراثی اهل‌بیت را به واسطه غنائی خواندنش مورد وهن قرار دادند.

دلیل مرحوم شیخ اطلاقی است که ادلّه منع دارند؛ و دلیلی در روایات وجود نداشت تا مراثی را استثناء کند. البته ایشان اطراب را اعمّ از سرور و حزن می‌دانستند، به همین خاطر می‌توانند قائل به شمول ادلّه حرمت غناء نسبت به مراثی باشند.[۱]

برخی در مقام اشکال به ایشان منکر وجود اطلاق در ادلّه غناء شدند[۲] . اگر به خاطر داشته باشید عرض کردیم، این اشکال از سوی کسانی ایراد می‌شود که قائل به حرمت غیری غناء بودند؛ بنابراین اشکال به مبنا بازگشت دارد.

قول سوّم: جواز مراثی به جهت خروج تخصّصی از موضوع غناء

مرحوم خوئی ذکر مراثی در زمره مستثنیات از حرمت غناء را بی‌وجه می‌دانند. چرا که اساساً غناء نیست[۳] ؛ و به نظر ما حقّ همین است. چرا که اساساً ملاک اطراب در این مجالس صدق نمی‌کند. اطراب شدّت سروری بود که مناسب با مجالس اهل فسق است. آیت‌الله مکارم هم به همین قول قائل هستند. به نظر ایشان هم اشعاری که در مجالس حزن و نوحه‌خوانی بر اموات خوانده می‌شود مشمول ادلّه حرمت غناء نخواهد بود.[۴]

مستثنای پنجم: سرود

در رابطه با این مورد هم ابتدا باید پرسید که آیا می‌توان بر مجالسی که این سرودها در آن خوانده می‌شود، مجلس فسق و لهو اطلاق نمود؟ اگر صدق این عنوان محرز شد باید قائل به شمول ادلّه حرمت نسبت به آن شد؛ هیچ وجهی هم برای استثناء وجود ندارد؛ اگر این مجالس مجالس فسق و لهو نباشند، در این صورت موضوعا با غناء متباین بوده و حلّیت آن از جهت اصل جواز است و نه استثنای از ادلّه حرمت غناء.

مستثنای ششم: دعا خواندن و ذکر خداوند و اهل‌بیت و فضائل ایشان

در این مورد هم همان سخنان گذشته پیش می‌آید؛ چون نمی‌توان این مجالس را مجالس لهو و فسق دانست، اصلاً مشمول ادلّه حرمت غناء نمی‌شود؛ و تخصّصاً از غناء خارج خواهد بود.

روایتی در اینجا بررسی می‌شود:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ عَلِیَّ بْن‌ الْحُسَیْنِ (ع) عَنْ شِرَاءِ جَارِیَهٍ لَهَا صَوْتٌ فَقَالَ (ع): «مَا عَلَیْک لَوِ اشْتَرَیْتَهَا فَذَکّرَتْک‌ الْجَنَّهَ»[۵] .

این روایت از لحاظ سندی ضعیف و مرفوعه است؛ و از حیث دلالت هم چون در آن بحثی از غناء مطرح نشده است، نظارتی به بحث ما ندارد. چرا که اساساً در آن بحث غناء مطرح نشده است. جاریه‌ای که “صوت” دارد؛ و تساوی صوت و غناء در زمان اهل‌بیت محرز نیست. البته اگر این روایت از حیث دلالی این مشکل را نداشت و از حیث سندی هم قوّتی داشت، می‌توانست بر تأثیر و دخالت محتوا در شکل‌گیری موضوع غناء دلالت کند.

[۱] .کتاب المکاسب، شیخ انصاری، ج۱، ص۲۹۷، ط تراث الشیخ الاعظم.

[۲] .مجمع الفائده و البرهان، محقّق اردبیلی، ج۸، ص۶۱، ط نشر اسلامی.

[۳] . مصباح الفقاهه، محقّق خوئی، ج۱، ص۳۱۳.

[۴] .انوارالفقاهه(کتاب التجاره)، آیت‌الله مکارم شیرازی، ص۲۶۸، ط مدرسه امام امیرالمومنین.

[۵] . وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج۱۷، ص۱۲۲- ۱۲۳، ح۲، ط آل‌البیت.

موضوع: مستثنیات از حرمت غناء/مبحث غناء/مکاسب محرّمه

 

خلاصه جلسه گذشته:

بحث در رابطه با مواردی که از حرمت غناء استثناء شده است، به مرثیه‌خوانی بر اهل بیت رسید. یکی از مؤیّداتی که بر استثنای غنای در مراثی اقامه شده بود، جواز نوحه‌خوانی بر اموات در روایات ما بود.

مرحوم امام خمینی در مقام اشکال به این ادّعا می‌فرمودند: این روایات دلالت بر استثنای نوحه‌خوانی از حرمت غناء ندارد. این روایات دلالت بر جواز نوحه می‌کند چون نوحه ربطی به غناء ندارد؛ و حتّی اگر این نوحه آمیخته به غناء شود، حرام خواهد بود. غناء و نوحه‌خوانی دو موضوع متفاوت هستند که یکی را روایات حرام کرده و دیگری را جائز می‌شمارند.

شاهد بر این تفکیک میان غناء و نوحه‌خوانی روایاتی است که در آن میان غناء و نوحه‌خوانی تفکیک شده است: «روایه عبد اللّه بن سنان عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ‌: «إقْرَءُوا الْقُرْآنَ بِأَلْحَانِ الْعَرَبِ‌ وَ أَصْوَاتِهَا وَ إِیَّاکمْ وَ لُحُونَ أَهْلِ الْفِسْقِ وَ أَهْلِ الْکبَائِرِ فَإِنَّهُ سَیَجِی‌ءُ مِنْ بَعْدِی أَقْوَامٌ یُرَجِّعُونَ‌ الْقُرْآنَ تَرْجِیعَ الْغِنَاءِ وَ النَّوْحِ وَ الرَّهْبَانِیَّهِ لَا یَجُوزُ تَرَاقِیَهُم، قُلُوبُهُمْ مَقْلُوبَهٌ وَ قُلُوبُ مَنْ یُعْجِبُهُ شَأْنُهُمْ»[۱] .

همان‌طور که می‌بینید در این روایت حضرت میان “نوح” و “غناء” تفاوت قائل بودند؛ بنابراین می‌توان قائل شد که این دو موضوع حقائق مختلفی بودند؛ و اگر در روایتی نوح جائز شمرده شده است و در روایتی غناء تحریم گردیده است، نمی‌توان حکم یکی را به دیگری سرایت داد.

بر فرض که قائل به یکی بودن این دو و تعارض روایات تحریم غناء و تجویز نوحه باشیم، روایات تحریم غناء مقدّم هستند؛ چون در موافقت با مشهور هستند. کلام مشهور در تحریم غناء مطلق بوده و تنها غنای در عروسی و حداء‌خوانی را استثناء کرده‌اند؛ بنابراین سبب ترجیح روایات تحریم غناء در فرض تعارض با روایات تجویز نوحه می‌شوند.

به نظر ما، اگر به کلام شخص محقّق اردبیلی نگاه داشته باشیم، اگر ایشان قید اطراب را در تعریف غناء أخذ کنند؛ بنابراین نباید اساساً مراثی و نوحه‌خوانی را داخل در مصادیق غناء بدانند. حتّی اگر این مرثیه و نوحه را در غایت حس و زیبایی بخوانند. در فرضی هم که کسی در رابطه با نوحه‌خوانی و مرثیه‌خوانی شک کند، باز مجرای اصل اباحه و جواز است. چرا که عرض کردیم مازاد بر قدر متیقّن از حرمت غناء مشمول اصل جواز است. امّا از ظاهر برخی تعابیر ایشان برمی‌آید که قید طرب را دخیل در معنا نمی‌داند.[۲]

 

مؤیّد چهارم: عمل مسلمین از زمان اهل بیت تا به امروز.

دو روایت را در این رابطه مورد استشهاد قرار داده‌اند.

روایت اوّل: مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ[۳] عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[۴] عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکمِ[۵] عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ[۶] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: «قَالَ لِی أَبِی یَا جَعْفَرُ أَوْقِفْ لِی مِنْ مَالِی کذَا وَ کذَا لِنَوَادِبَ تَنْدُبُنِی عَشْرَ سِنِینَ بِمِنًى أَیَّامَ مِنىً».[۷]

اگر به مفاد این روایت دقّت شود، می‌بینید که حضرت دستور می‌دهند تا از اموالشان برای مرثیه‌خوانی در عزای ایشان سهمی را وقف کنند. اگر شبهه غناء در این موارد بود، حضرت این‌گونه امر نمی‌کردند.

 

روایت دوّم: بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکمِ عَنْ مَالِک بْنِ عَطِیَّهَ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع) قَالَ: «مَاتَ الْوَلِیدُ بْنُ الْمُغِیرَهِ فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَهَ لِلنَّبِیِّ إِنَّ آلَ الْمُغِیرَهِ قَدْ أَقَامُوا مَنَاحَهً فَأَذْهَبُ إِلَیْهِمْ فَأَذِنَ لَهَا فَلَبِسَتْ ثِیَابَهَا … فَنَدَبَتِ ابْنَ عَمِّهَا بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَتْ … فَمَا عَابَ رَسُولُ اللَّهِ ذَلِک وَ لَا قَالَ شَیْئاً».[۸]

در این روایت هم حضرت رسول در ازای ندبه‌ای که در برابرشان خوانده می‌شود، هیچ ایرادی نمی‌گیرند. محقّق اردبیلی این دو روایت را به عنوان شاهد بر بحث آورده‌اند.[۹]

ولی به نظر ما، این دو روایت نهایتاً بر جواز ندبه و مرثیه دلالت دارند؛ و ارتباطی میان این دو عنوان با غناء وجود ندارد. تا بتوان از جواز این دو به جواز غناء رسید؛ یعنی در حقیقت خود این ندبه و مرثیه اگر مقترن با غناء باشند، قطعاً حرام خواهند بود؛ و نمی‌توان تصوّر نمود که در مجلسی غناء باشد و رسول خدا هم در آن مجلس حضور پیدا کنند.

مثل همین اشکال را به این دو روایت صاحب غایه‌الآمال کرده است.[۱۰]

[۱] .وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج۶، ص۲۱۰، ح۱، ط آل‌البیت.

[۲] مجمع الفائده والبرهان فی شرح إرشاد الأذهان، المقدّس الأردبیلی، ج۸، ص۵۷.. (و الظّاهر أنّه یطلق على مدّ الصّوت من غیر طرب)

[۳] الکلینی : إمامیّ ثقه.

[۴] أحمد بن محمّد بن عیسی الأشعری : إمامیّ ثقه.

[۵] الأنباری : إمامیّ ثقه.

[۶] البجلی : مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه علی الأقوی.

[۷] وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج۱۷، ص۱۲۵، ح۱، ط آل‌البیت.

[۸] وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، ج۱۷، ص۱۲۵ – ۱۲۶، ح۲، ط آل‌البیت.

[۹] مجمع الفائده و البرهان، محقّق اردبیلی، ج۸، ص۶۳.

[۱۰] غایه الامال، شیخ حسن مامقانی، ج۱، ص۱۰۶، ط مجمع الذخائر الاسلامی.