بایگانی دسته ی : سال تحصیلی 97-96

موضوع: مقوّمات غیبت/مبحث غیبت/مکاسب محرّمه

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در مورد فرمایش مرحوم امام بود که غیبت را اعم از تهمت می‌دانستند. ایشان تعریف غیبت را به گونه‌ای بیان می‌کنند که شامل تهمت نیز می‌شود؛ بنابراین از منظر ایشان غیبت یعنی بدگویی کردن پشت سر دیگری خواه عیب بیان شده در او باشد یا خیر. به نظر ما اگر عیب در شخص موجود باشد غیبت است اما اگر فاقد آن عیب باشد تهمت است. برخی از استدلال‌های مرحوم امام را بیان کردیم؛ یکی از روایاتی که مرحوم امام به عنوان شاهد برای مدعای خود بیان می‌کنند این است:

«محمد بن الحسن فی (المجالس والأخبار) بإسناده الآتی عن أبی ذر، عن النبی صلى‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فی وصیه له قال: یا أباذر … قلت: یا رسول الله وما الغیبه؟ قال: ذکرک أخاک بما یکره …».[۱]

ایشان استدلال می‌کنند تعریف غیبت که در روایت آمده شامل غیبت و تهمت می‌شود چرا که در صورت وجود عیب یا عدم آن در هر دو صورت، کراهت حاصل می‌شود.[۲]

به نظر ما چند اشکال بر این استدلال وارد است: اولاً این روایت ضعیف السند است پس قابل استناد نیست. ثانیاً در صورت وجود چند روایت در موضوعی باید بین روایات جمع کرد؛ در برخی روایات قید «ما ستره الله علیه» بیان شده و در برخی «بما یکره» بیان شده است؛ حال نمی‌توان یک روایت را اخذ کرد و به دیگر روایات توجه نکرد پس تعریف غیبت مجموع هر دو قید است و نه فقط یک قید. ثالثاً روایاتی داریم که صراحتاً بین غیبت و تهمت، فرق گذاشته‌اند.

روایت دیگری نیز هست که مرحوم امام به آن استناد کرده‌اند که مانند همان روایت قبلی است:

«قول النبی صلى الله علیه وآله هل تدرون ما الغیبه؟ فقالوا: الله ورسوله أعلم، قال: ذکرک أخاک بما یکره…».[۳]

این روایت هم مانند روایت قبل دارای سند ضعیف است.

مرحوم امام بر اساس مبنای خود می‌فرمایند که رابطه میان غیبت و تهمت، عموم و خصوص من وجه است.[۴] ماده افتراق تهمت جایی است که در حضور شخص عیبی که موجود نیست به او نسبت داده شود. ماده افتراق غیبت هم جایی است که پشت سر دیگری عیبی گفته شود که در او وجود داشته باشد. ماده اشتراک هم جایی است که پشت سر دیگری عیبی به او نسبت داده شود که در او موجود نیست.

به نظر ما این دو ماده اشتراکی ندارند زیرا اگر عیب در غیبت شونده موجود نباشد به آن تهمت گفته می‌شود و اگر عیب موجود باشد به آن غیبت اطلاق می‌شود.

تذکر: این عیب مورد بحث باید چگونه عیبی باشد، در خَلق باشد یا در خُلق، در بدن یا نسب، در فعل یا قول، در دین یا دنیا، در لباس، مرکب و یا در خانه باشد. مرحوم صاحب جواهر، تمام این موارد را از مصادیق غیبت می‌داند و این کلام برداشتی از روایت امام صادق است. «لا فرق فیما ینقصه بین تعقله بالبدن والنسب والخلق والفعل والقول والدین والدنیا، بل والثوب والدابه والدار، کما أشار إلى ذلک‌ الصادق علیه‌السلام بقوله “وجوه الغیبه تقع بذکر عیب فی الخلق والفعل والمعامله والمذهب والجهل وأشباهه”».[۵]

به نظر ما سخن ایشان صحیح است اما در مورد «دار» و «دابه» فکر نمی‌کنیم از مصادیق غیبت باشد چرا که از امور مخفی نیستند؛ اما اگر در همین موارد عیب مستور بیان شود و اکراه حاصل گردد غیبت است. اگر عیب آشکار باشد ممکن است از باب آزار مؤمن حرام باشد اما غیبت نیست.

موضوع: مقوّمات غیبت/مبحث غیبت/مکاسب محرّمه

خلاصه جلسه گذشته: بحث در غیبت بود و اینکه آیا معنای غیبت عام است و شامل تهمت هم می‌شود؟ نظر بعضی از علما این است که غیبت یعنی پشت سر کسی صحبت کردن چه عیب در او باشد یا نباشد؛ که طبق این تعریف تهمت هم در معنای غیبت داخل می‌شود. برای این مدّعا استدلال کرده و مؤیّداتی ذکر کرده‌اند. دلیل اوّل در جلسه قبل مورد بحث قرار گرفت.

دلیل دوّم: مرحوم امام می‌فرماید که شأن نزول آیه غیبت در مورد تهمت است؛ یعنی دو نفر به شخصی تهمت زدند وقتی خبر به پیامبر رسید، ناراحت شدند و سپس این آیه نازل شد که: «ولایغتب بّعضکم بعضا أیحبّ أحدکم أن یأکل لحم أخیه میتا فکرهتموه»[۱] در مجمع البیان آمده که: «قوله «وَ لاَ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً» نزل فی رجلین من أصحاب رسول الله ص اغتابا رفیقهما و هو سلمان بعثاه إلى رسول الله ص لیأتی لهما بطعام فبعثه إلى أسامه بن زید و کان خازن رسول الله ص على رحله فقال ما عندی شی‌ء فعاد إلیهمافقالا بخل أسامه و قالا لسلمان لو بعثناه إلى بئر سمیحه لغار ماؤها ثم انطلقا یتجسسان عند أسامه ما أمر لهما به رسول الله فقال لهما رسول الله ص ما لی أرى خضره اللحم فی أفواهکما قالا یا رسول الله ما تناولنا یومنا هذا لحما قال ظللتم تأکلون لحم سلمان و أسامه فنزلت الآیه».[۲] معلوم است که توصیفی که نسبت به سلمان و اسامه کردند صحیح نبوده و عیب در آن‌ها وجود نداشته است؛ لذا آیه طبق این نقل، در مورد تهمت نازل شده است.

اشکال: به نظر ما اوّلاً سند این روایت ضعیف است و ثانیاً شأن نزول هیچوقت دلیل بر انحصار آیه در مورد نیست و این استدلال به فرض اینکه سند روایت هم صحیح باشد کاشف از این است که گاهی غیبت به تهمت هم اطلاق می‌شود و استعمال هم گاهی حقیقت است و گاهی مجاز. لذا ممکن است استعمال غیبت در تهمت مجاز باشد. ثالثاً این سند این روایت یا صحیح است و یا صحیح نیست، اگر صحیح باشد، دلالت می‌کند که استعمال غیبت در مورد تهمت در زمان رسول الله (ص) هم استعمال شده، اگر این روایت ضعیف باشد باز هم دلالت دارد بر اینکه استعمال غیبت در مورد تهمت درست بوده؛ یعنی عرب‌ها در آن زمان استعمال می‌کرده‌اند.

دلیل سوّم: مرحوم امام به ظاهر و اطلاق روایات دیگری استدلال می‌کنند. در دو روایت به اطلاق استدلال کرده و در دو روایت به ظاهر آن‌ها.

اما دو روایتی که به اطلاق آن‌ها استدلال کرده:

روایت اوّل: «تفسیر علی بن إبراهیم: أبی، عن ابن أبی عمیر، عن هشام، عن أبی عبد الله علیه السلام قال:من قال فی مؤمن ما رأت عیناه، وسمعت أذناه کان من الذین قال الله: ” إن الذین یحبون أن تشیع الفاحشه فی الذین آمنوا لهم عذاب ألیم فی الدنیا والآخره».[۳] مرحوم امام می‌فرماید این روایت اطلاق دارد و شامل تهمت هم می‌شود. «وسمعت أذناه»، شامل غیبت و تهمت می‌شود.

سند روایت: علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، امامی و ثقه است. ابراهیم بن هاشم قمی، اختلافی است ولی به نظر ما امامی و ثقه است. محمد بن ابی عمیر زیاد، امامی و ثقه است و از اصحاب اجماع می‌باشد. هشام مشترک بین هشام بن حکم است که امامی و ثقه می باشد و هشام بن سالم که امامی و ثقه است و هاشم بن المثنّی الحنّاط که امامی و ثقه است.

اشکال: ظاهر جمله «وسمعت أذناه» به قرینه «ما رأت عیناه» این است که مطالبی را بیان شود که یقینی است؛ پس منظور این روایت غیبت است نه تهمت.

روایت دوّم: «وعن علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن بعض أصحابه، عن أبی عبدالله علیه‌السلام قال: من قال فی مؤمن ما رأته عیناه وسمعته اذناه فهو من الذین قال الله عزّ وجّل: إن الذین یحبون أن تشیع الفاحشه فی الذین آمنوا لهم عذاب ألیم».[۴]

سند روایت: علی بن ابراهیم قمی، امامی و ثقه است. ابراهیم بن هاشم قمی، اختلافی است ولی به نظر ما امامی و ثقه است. محمد بن ابی عمیر زیاد، امامی و ثقه است و از اصحاب اجماع می‌باشد.

این روایت هم مانند روایت قبل است و همان اشکال بر آن وارد است.

مرحوم امام بعد از ذکر این دو روایت می‌فرماید: اطلاق «ما سمعت أذناه» این است که شامل غیر موافق با واقع (که همان تهمت است) نیز می‌شود.[۵]

موضوع: مقوّمات غیبت/مبحث غیبت/مکاسب محرّمه

خلاصه جلسه گذشته: بحث در مقوّمات غیبت بود. یکی از مقوّمات غیبت این است که عیب باشد و آنچه غیبت کننده می‌گوید، در خارج تحقق داشته باشد.

آیت‌الله مکارم می‌فرماید: «اگر محاسن شخصی بیان شود، غیبت نیست، هرچند او ناراحت شود. بله اگر ناراحت و اذیت شود و ناراحتی او هم غیرمتعارف نباشد، از جهت دیگری حرام است».[۱]

به نظر ما: این کلام صحیح است. چون در روایاتی که در باب غیبت واردشده و غیبت را تعریف کرده‌اند عبارت «مما ستره الله علیه» را ذکر نموده‌اند، خدا خوبی‌ها را نمی‌پوشاند بلکه بدی‌ها و عیوب انسان را می‌پوشاند. ظاهر این عبارت این است که «من العیوب الّتی ستره الله» باشد. در کتب لغت نیز عبارت «من العیوب» و «بسوء» زیاد به چشم می‌خورد.

دلیل: روایات

روایت اول: «وعن محمد بن یحیى، عن أحمد بن محمد، عن العباس بن عامر، عن أبان، عن رجل لا نعلمه إلا یحیى الأزرق قال: قال لی أبوالحسن علیه‌السلام: من ذکر رجلا من خلفه بما هو فیه مما عرفه الناس لم یغتبه، ومن ذکره من خلفه بما هو فیه مما لا یعرفه الناس اغتابه، ومن ذکره بما لیس فیه فقد بهته».[۲]

رجال حدیث: محمد بن یحیی العطار امامی و ثقه است. احمد بن محمد عیسی الاشعری امامی و ثقه است. عباس بن عامر قصبانی امامی و ثقه است. ابان بن عثمان الاحمر از اصحاب اجماع است. یحیی بن عبدالرحمن الارزق امامی و ثقه است. پس این روایت صحیحه است.

این روایت مورد استناد مرحوم نراقی قرار گرفته است که عیب باید در مغتاب وجود داشته و مستور باشد.[۳]

روایت دوم: «قال النبی صلى الله علیه وآله هل تدرون ما الغیبه؟ فقالوا: الله ورسوله أعلم، قال: ذکرک أخاک بما یکره، قیل: أرأیت إن کان فی أخی ما أقول؟ قال: إن کان فیه ما تقول فقد اغتبته، وإن لم یکن فیه فقد بهته».[۴]

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: آیا می‌دانید غیبت چیست؟ گفتند خدا و رسول اعلم هستند. حضرت فرمود: اینکه برادرت را به چیزی که اکراه دارد یاد کنی. گفته شد اگر عیب در او باشد چه؟ حضرت فرمود: اگر در او عیب هست، غیبت کرده‌ای و اگر نباشد بهتان زده‌ای.در این روایت که مورد استدلال صاحب جواهر و آیت‌الله سبحانی قرار گرفته که البته به نظر ما این استدلال صحیح نیست چون روایت سند ندارد و ضعیف است و استدلال به این روایت در این جهت که باید آن عیب در شخص موجود باشد را می‌توان تأیید کرد ولی استدلال را قبول نداریم.

روایت سوّم: «انّه ذکر عنده صلّی الله علیه و آله رجل فقالوا: ما اعجزه فقال صلّی الله علیه و آله اغتبتم صاحبکم فقالوا: یا رسول الله قلنا ما فیه. قال صلّی الله علیه و آله: إن قلتم ما لیس فیه فقد بهتُّموه».[۵]

خدمت پیامبر (ص) عرض کردند که فلانی عاجز و بیچاره شده. پیامبر (ص) فرمود: غیبت دوستتان را کردید. گفتند واقعاً بیچاره شده، حضرت فرمود: اگر چیزی بگویید که در او نباشد به او بهتان زده‌اید.سند این روایت ضعیف است ولی بعضی مانند صاحب جواهر به این روایت استدلال کرده‌اند. به نظر ما این روایت می‌تواند مؤیّد باشد برای اینکه عیب باید در مغتاب وجود داشته باشد.

روایت چهارم: «محمد بن الحسن فی المجالس و الاخبار بإسناده الآتی عن ابی ذر عن النبی (ص) فی وصیه له قال «… یا ابا ذر سباب المؤمن فسوق …» قلت یا رسول الله و ما الغیبه؟ قال (ص): «ذکرک اخاک بما یکره» قلت یا رسول الله فإن کان فیه الذی یذکر به؟ قال: «إعلم أنّک إذا ذکرته بما هو فیه فقد اغتبته و أذا ذکرته بما لیس فیه فقد بهتَّه».[۶]

رجال حدیث: این روایت در امالی شیخ طوسی ذکر شده که محمد بن حسن طوسی که امامی و ثقه است از جماعتی که معتبر هستند این روایت را نقل کرده است. «باسناده الآتی» یعنی محمد بن عبدالله ابو المفضّل شیبانی که ضعیف است. رجاء بن یحیی العبرتائی، امامی است اما وثاقتش ثابت نشده است. محمد بن الحسن بن شمّون که واقفی است. عبدالله بن عبدالرحمن الاصمّ ضعیف و غالی است. فضیل بن یسار النهدی امامی و ثقه است و از اصحاب اجماع می باشد. وهب بن عبدالله همدانی الهنائی مهمل است. ابی حرب بن ابی الاسود الدؤلی مهمل است. از پدرش ظالم بن ظالم ابو الاسود الدؤلی وثاقتش ثابت نشده ولی نزد ما ممدوح است.

پیامبر (ص) در وصیتی به ابوذر فرمود: دشنام دادن به مسلمان فسق است. اباذر می‌پرسد غیبت چیست؟ حضرت می‌فرماید: چیزی بگویی که برادرت را ناراحت کنی. ابوذر پرسید اگر عیب در او وجود داشته باشد باز هم غیبت است؟ حضرت فرمود: اگر عیب در او باشد غیبت است و اگر نباشد تهمت است.به نظر ما: این روایت مؤید است و دلالت بر لزوم وجود عیب در مغتاب است ولی سند این روایت ضعیف است.

اشکال: اشکالی که در استدلال به این روایت وجود دارد این است که ماهیت غیبت این است که «ذکرک اخاک بما یکره». ما یکره لازم نیست حتماً عیب باشد، ممکن است غیر از عیب هم باعث ناراحتی شود. اگر ماهیت و تعریف غیبت را این بدانیم لازم نیست عیب در غیبت لحاظ شود. این اشکال را مرحوم امام[۷] بیان کرده‌اند.

جواب: دلیل اینکه ماهیت غیبت را «ذکرک اخاک بما یکره» گرفته‌اید چیست؟ اگر دلیل شما روایت باشد که در روایات مطالب دیگری هم آمده مانند «ممّا ستره الله» پس ماهیت غیبت یک چیز نیست و این یک جزء از ماهیت غیبت است. حال می‌توان گفت که هر دو مورد با هم غیبت محسوب می‌شود یعنی غیبت دو مقوّم دارد یکی این است که یکرهه باشد و دیگری «ممّا ستره الله» و ممکن است هر کدام به صورت جداگانه محقّق غیبت است.

موضوع: مقوّمات غیبت/مبحث غیبت/مکاسب محرّمه

خلاصه جلسه گذشته: بحث در مقوّمات غیبت بود و اینکه آیا در غیبت، قصد انتقاص از مقوّمات است یا نه؟ غیبت کننده قصد کوچک کردن و تحقیر دارد یا قصد دیگری مثل اصلاح دارد اما سرّ شخص را فاش می‌کند. دسته‌ای از علما مانند آیت الله مکارم نظرشان این است که قصد انتقاص لازم نیست و همین که غیبت کرده و راز او را فاش کرده، گناه بزرگی انجام داده است.

دلیل اول: تظافر و اطلاق روایات است.

از جمله روایات: «وفی عقاب الأعمال بإسناد تقدم فی باب عیاده المریض عن رسول الله صلى‌الله‌علیه‌وآله أنه قال فی خطبه له: ومن اغتاب أخاه المسلم بطل صومه، ونقض وضوءه، فإن مات وهو کذلک مات وهو مستحل لما حرم الله ـ إلى أن قال: ـ ومن مشى فی عون أخیه ومنفعته فله ثواب المجاهدین فی سبیل الله، ومن مشى فی عیب أخیه وکشف عورته کانت أول خطوه خطاها وضعها فی جهنم، وکشف الله عورته على رؤوس الخلائق، ومن مشى إلى ذی قرابه وذی رحم یسأل به أعطاه الله أجر مائه شهید، فإن سأل به ووصله بماله ونفسه جمیعا کان له بکل خطوه أربعون ألف ألف حسنه، ورفع له أربعون ألف ألف درجه، وکأنما عبدالله عزّ وجّل مائه سنه، ومن مشى فی فساد ما بینهما وقطیعه بینهما غضب الله عزّ وجّل علیه، ولعنه فی الدنیا والآخره، وکان علیه من الوزر کعدل قاطع الرّحم».[۱]

پیامبر گرامی اسلام در خطبه‌ای فرموده‌اند کسی که غیبت برادر مؤمنش را بکند روزه‌اش باطل می‌شود به این معنا که چنین روزه‌ای مورد قبول واقع نمی‌شود … «ومن مشى فی عیب أخیه» کسی که در رابطه با عیب برادرش قدم برمی‌دارد و می‌خواهد اسرار او را کشف کند، اولین قدمی که برمی‌دارد در جهنم قدم می‌گذارد؛ و خدا اسرار او را فاش می‌کند و آبرویش را نزد همگان می‌برد…

آیت الله سبحانی در کتاب مواهب به این روایت استناد کرده‌اند.[۲]

در دو عبارت «من اغتاب أخاه المسلم» و «من مشى فی عیب أخیه» آیا قصد انتقاص وجود دارد؟ به نظر ما: اولاً از این روایت قصد انتقاص برداشت نمی‌شود چوناین دو عبارت اطلاق دارد. هرچند غالباً قصد انتقاص در غیبت وجود دارد. ثانیاً سند روایت ضعیف است و قابل استناد نیست هرچند می‌توان به عنوان مؤیّد، مورد استفاده قرار داد.

روایت دیگر: «وعن علی بن إبراهیم، عن محمد بن عیسى، عن یونس، عن حسین بن مختار، عن زید، عن أبی عبدالله علیه ‌السلام فیما جاء فی الحدیث: عوره المؤمن على المؤمن حرام، قال: ما هو أن ینکشف فترى منه شیئا، إنما هو أن تروى علیه أو تعیبه».[۳]

بررسی رجال حدیث: علی بن ابراهیم قمی ثقه است، محمد بن عیسی امامی و ثقه است، یونس از اصحاب اجماع است، حسین بن مختار قلانسی امامی و ثقه است، زید هم امامی و ثقه است. پس سند این روایت صحیح است.

در این حدیث آمده که «عوره المؤمن على المؤمن حرام» به این معناست که چیزی را از مؤمنی ببینی و آن را نقل کنی یا عیبی بر او بگذاری و آبروی او را ببری.

آیت الله سبحانی به این روایت استدلال کرده و می‌فرمایند وقتی که چیزی از مردم دیدید نباید بیان کنید هرچند قصد انتقاص هم نداشته باشید.

به نظر ما: با اینکه این روایت صحیح است ولی چون لفظ غیبت در آن نیامده در مورد غیبت قابل استفاده نیست. ظاهر این روایت این است که اگر شما اسرار مردم را فاش کنید گناه بزرگی انجام داده‌اید حال این کار غیبت محسوب شود یا نشود. پس چون حرمت در این روایت مشروط به قصد انتقاص نیست استدلال به آن صحیح نیست ولی می‌توان به عنوان مؤیّد استفاده کرد.

یکی از مقوّمات غیبت این بود که ما ستره الله باشد، دومین مقوّم این بود که عیب باشد، سوم قصد انتقاص بود که البته در شرط بودن انتقاص اختلاف است ولی بالاخره کشف ما ستره الله در بسیاری از روایات آمده بود و این گناه بزرگی است.

آیت الله سبحانی می فرماید: قصد سبب نزد عرف ملازم با مسبب است یعنی وقتی غیبت می‌کنید ملازم با قصد انتقاص است و جدا نمی‌شود.[۴]

به نظر ما: اگر مقصود ایشان این باشد که غالباً غیبت ملازم با قصد انتقاص است صحیح است ولی اگرمنظور ایشان دائماً باشد ما قبول نداریم چون ممکن است کسی قصد اصلاح داشته باشد، در این صورت قصد انتقاص وجود ندارد.

روایت سوّم: «عن علی بن إبراهیم، عن محمد بن عیسى، عن یونس بن عبد الرحمن، عن عبد الرحمن بن سیابه قال: سمعت أبا عبدالله علیه‌السلام یقول: الغیبه أن تقول فی أخیک ما ستره الله علیه، وأما الأمر الظاهر مثل الحده والعجله فلا، والبهتان أن تقول فیه ما لیس فیه».[۵]

علی بن ابراهیم قمی امامی و ثقه است، محمد بن عیسی امامی و ثقه است، یونس بن عبدالرحمن امامی و ثقه است، عبدالرحمن بن سیابه مورد اختلاف است ولی به نظر ما امامی و ثقه است.

از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: غیبت آن است که در مورد برادرت چیزی را که خدا مخفی کرده بیان کنی، اما امر ظاهری مثل عجول بودن غیبت نیست و بهتان این است که چیزی را بیان کنی که در او نیست.

آیت الله سبحانی به این روایت استدلال کرده‌اند.[۶] این روایت دلالت می‌کند بر اینکه غیبت کشف اسرار است و قصد انتقاص در غیبت شرط نیست.

دلیل دوم: اشعار آیه شریفه: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ».[۷]

این دلیل را آیت الله مکارم ذکر نموده‌اند که سوء ظن، تجسس و غیبت، هر سه مورد در آیه پشت سر هم ذکر شده، اما در سوء ظن داشتن در مورد یک شخص که قصد انتقاص وجود ندارد. در مورد تجسّس هم ممکن است به دنبال خوبی‌های او باشید ولی یک بدی هم از او ببینید، پس همان‌طور که در سوء ظن و تجسّس قصد انتقاص نیست، در غیبت هم قصد انتقاص نیست.[۸]

موضوع: مقوّمات غیبت/مبحث غیبت/مکاسب محرّمه

خلاصه جلسه گذشته: بحث در مقوّمات غیبت بود. که تحقق غیبت متوقف بر چیست؟ یکی از خصوصیاتی که مورد اختلاف علماست، قصد الانتقاص است. به این معنی که غیبت کننده اگر واقعاً قصد تحقیر، تنقیص و کوچک کردن غیبت شونده را دارد غیبت تحقق پیدا می کند. اما اگر قصد کوچک کردن ندارد غیبت نیست. این مطلب مورد اختلاف علماست.

ادلّه لزوم قصد انتقاص: کسانی که قائلند که قصد انتقاص لازم است به دلایلی تمسک کرده‌اند.

دلیل اوّل: ظهور ادلّه: یکی از کسانی که قصد انتقاص را لازم دانسته‌، مرحوم امام می‌باشند. ایشان می‌فرمایند در غیبت کردن قصد انتقاص و تحقیر لازم است دلیل اوّل ایشان این است که «وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ»[۱] غیبت نکنید که غیبت کردن مثل این است که گوشت برادر مؤمنتان را بخورید در حالیکه مرده است. مرحوم امام از این آیه استفاده کرده‌اند که غیبت کننده می‌خواهد گوشت برادر مؤمنش را بخورد و او را از بین ببرد، قصد نابودی و از بین بردن شخصیت او را دارد.

آیه دیگری که در رابطه با غیبت می‌توان به آن استدلال کرد این آیه شریفه است «لاَّ یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوَءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَن ظُلِمَ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعًا عَلِیمًا»[۲] حرف زشت و بدی و عیب و نقایص مردم را به صورت بلند بیان نکنید مگر کسی که مظلوم واقع شده و آنهم در موردی که به او ظلم شده می‌تواند فریاد بزند نه در موارد دیگر. «لاَّ یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ» به این معناست که شما عیب مردم را بیان نکنید. مرحوم امام از این آیه استفاده می‌کنند که بلند گفتن و فریاد زدن یعنی کوچک کردن و ترور شخصیت و این گناه بزرگی است. اگر می‌خواهید کسی را اصلاح کنید، آهسته به خودش بگویید اما اینکه فریاد می‌زنید، هدف دیگری دارید و نمی‌خواهید او را اصلاح کنید بلکه قصد آبروریزی دارید و اسلام با این مخالف است.

آیه دیگری که مرحوم امام ذکر می‌کنند آیه شریفه: «وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ»[۳] وای بر کسانی که عیب جویی و مسخره می‌کنند، به دنبال این هستند که عیب مردم را پیدا کنند و او را مسخره کنند. مرحوم امام از این آیه استفاده می‌کنند که غیبت کننده هم مصداق این آیه است چون قصد کوچک کردن و تحقیر دیگران را دارد. از اینجا معلوم می‌شود که قصد انتقاص دارد.

آیه دیگری که مرحوم امام برای مدعای خودشان استدلال کرده‌اند این آیه است: «إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَهُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ …»[۴] آن کسانی که دوست دارند کارهای زشت را در جامعه شایع کنند و بگویند فلانی فلان کار زشت را انجام داد و گناهان مردم را برای مردم بیان می‌کنند؛ شخصی گناه مخفیانه‌ای انجام داده و کسی خبر نداشت، شما می‌توانید برخورد قانونی کنید ولی اینکه در جامعه فریاد بزنید درست نیست. مرحوم امام از این آیه استفاده کرده‌اند که کسی که می‌خواهد فاحشه و کار زشت را در میان کسانی که ایمان آورده‌اند، شایع کند، یعنی می‌خواهد مؤمنین را کوچک کند و شخصیت آنها را از بین ببرد و این همان قصد انتقاص است.[۵]

به نظر ما: تمام این ادلّه که مرحوم امام ذکر کرده‌اند قابل مناقشه و اشکال است به این بیان که اولاً آیه شریفه «وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ»[۶] در صدد بیان شروط غیبت نیست. بلکه تشبیه است و مقصود این است که غیبت در معنی واقعی تکوینی مثل خوردن گوشت برادر است هرچند ظاهراً متوجّه نمی‌شوید که چه کار می‌کنید و قصد این کار را هم ندارید. مرحوم امام می‌خواستند از آیه قصد را استفاده کنند در صورتی که شما قصد این کار را ندارید ولی ممکن است در معنا تحقق داشته و عند الله چنین حالتی وجود دارد.

ثانیاً در مورد آیه «لاَّ یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوَءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَن ظُلِمَ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعًا عَلِیمًا»[۷] خداوند می‌فرماید عیب مردم را بلند نگویید، مخفیانه بگویید، اینکه فریاد می‌زنید درست نیست. قصد انتقاص داشته باشید یا نه فریاد زدن کار درستی نیست. امّا در مورد مظلوم، خدا می‌فرماید فریاد بزن و فقط در این مورد غیبت نیست. پس می‌توان گفت که قصد انتقاص در مظلوم هست ولی در غیر مظلوم قصد انتقاص وجود ندارد. البته کسی که مظلوم واقع شده قصدش رفع ظلم از خودش است نه انتقاص؛ هرچند بیان ظلم با قصد انتقاص ملازم است. همه افراد غیبت که مظلوم نیستند، وقتی کسی به شما ظلم نکرده، به چه دلیل عیبش را بیان می‌کنید؟

ثالثاً در مورد آیه شریفه «وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ»[۸] می‌گوییم بعضی افراد هستند که اهل شوخی و مسخره بازی هستند و متوجّه نیستند که این حرفشان غیبت است، پس ممکن است گاهی قصد انتقاص در مسخره کردن باشد و گاهی قصد انتقاص نباشد و حتّی غالباً مسخره کردن خالی از قصد انتقاص است.

رابعاً در آیه شریفه «إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَهُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ …»[۹] حبّ شیوع فاحشه ملازم با قصد انتقاص نیست. چنین شخصی فکر می‌کند که با این کار به جامعه خدمت می‌کند، در حالیکه دارد فاحشه و فساد را در جامعه ترویج می‌کند.

پس به نظر ما تمام ادلّه‌ای که مرحوم امام در اینجا ذکر کرده‌اند برای اینکه قصد انتقاص لازم است، هیچکدام با قصد انتقاص ملازمه ندارد هرچند غالباً قصد انتقاص هست ولی اینطور نیست که همیشه باشد. فرق نظر ما با نظر مرحوم امام در این است که ما می‌گوییم قصد انتقاص باشد یا نباشد غیبت حاصل است چون در واقع انتقاص حاصل شده و به نظر مرحوم امام اگر قصد انتقاص نباشد غیبت حاصل نیست و گناهی صورت نگرفته است.