بایگانی دسته ی : خارج فقه

موضوع: مستثنیات از حرمت غناء/مبحث غناء/مکاسب محرّمه

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با استثناء غناء در مراثی اهل‌بیت از حرمت غناء بود. ادلّه‌ای در این رابطه از سوی مدّعیان آن اقامه شد.

دلیل سوّم: اصل

برخی مانند مرحوم محقّق اردبیلی در مجمع ‌الفائده آنجا که شکّ در حرمت غناء در مراثی کنیم را مشمول اصل اباحه دانسته و به همین جهت در مراثی اهل بیت اگر خصوصیات غناء محقّق شود، نمی‌توان به جهت شکّ در حرمت، قائل به حرمت شد، بلکه باید اصل اباحه را جاری کنیم.[۱]

به نظر ما، این اصل در این موضوع که ادلّه محرز برای اثبات حکم آن در دسترس است، جاری نمی‌شود. جایی که دلیل وجود داشته باشد، مجالی برای تمسّک به اصل باقی نمی‌ماند.

البته بنا بر نظر این دسته از فقهاء، چون “الغناء”-که موضوع ادلّه حرمت غناء می‌باشد- مفرد محلّی به الف و لام است، افاده عموم نمی‌کند؛ بنابراین وقتی به غنای در مراثی می‌رسیم در شمول ادلّه نسبت بدان شک می‌کنیم و دیگر عام در این مصداق حجّت نخواهد بود. بعد از سقوط عامّ از حجّیت نوبت به اصل در مسأله می‌رسد که اباحه است.

اما این دلیل هم درست نیست؛ چرا که ما غناء را به جهت لهوی بودن و قول زور بودن حرام می‌دانیم؛ و این عنوان عامّ بوده و همه مصادیق غناء را شامل می‌شود. پس ادلّه این مصداق را هم شامل شده و جایی برای تمسّک به اصل باقی نمی‌ماند.

امّا چه بسا مراد محقّق اردبیلی از اجرای اصل، جریان اصل نسبت به مازاد از قدرمتیقّن ادلّه حرمت غناء باشد. ما پیش از این در روایات به یک نتیجه رسیدیم؛ قدرمتیقّنی در روایات این باب تحریم می‌شد، شدّت سروری که به زوال عقل و یا خروج از حالت طبیعی منجرّ شود؛ و مازاد از این قدرمتیقّن مجرای اصل جواز است. در رابطه با غنای در مراثی اهل‌بیت (ع) نمی‌توان موضوع را احراز کرد. چرا که این مراثی موجب حزن می‌شوند و سروری نمی‌آفریند. پس در نتیجه غنای در مراثی اهل‌بیت شبهه مصداقیه نسبت به عموم غناء می‌شود؛ یعنی صدق غنای محرّم بر آن مورد تردید واقع می‌شود. اینجا مجال برای تمسّک به اصل جواز باز می‌شود.

این توجیه نیز جای تأمّل دارد چرا که مرحوم اردبیلی صدق غناء در مراثی را پذیرفته و حال در صدد استثناء مراثی است بنابراین شک در مصداق ندارد که بخواهد اصل را جاری کند بلکه شک در حکم حرمت است که با وجود ادلّه مطلقه در حرمت نمی‌تواند اصل جواز را جاری نمود.

دلیل چهارم: این دلیل از جانب مرحوم نراقی اقامه شده است[۲] . به نظر ایشان غنای در مراثی اهل‌بیت از آن‌جهت که به بکاء و اشک بر مصائب ایشان کمک می‌کند و مطلوبی را در نظر شارع محقّق می‌کند، می‌توان قائل به جواز این مصداق از غناء شد.

امّا این استدلال به نظر ما بسیار ضعیف است. این‌که هدف و مقصود مطلوبی در نگاه شارع با غناء محقّق شود، سبب در جواز آن نمی‌شود. چرا که مطلوب شارع را باید با راهی محقّق کرد که او می‌پسندد و جائز می‌شمارد. حال اگر غناء در این مورد با توجّه به ادلّه جائز باشد، در اینکه آن را در راستای رونق‌بخشی به مراثی اهل‌بیت به خدمت بگیریم، جائز است؛ اما اگر غناء حرام باشد، نمی‌تواند مایه‌ی تحقّق مطلوب شارع باشد. چرا که هدف خوب، بدی وسیله را توجیه نمی‌کند. مرحوم مطهّری در پاسخ به منافقین که قائل بودند هدف وسیله را توجیه می‌کند می‌فرمودند: شما باید هدف خوب را از راه خوب تحصیل کنید. ما هیچ‌گاه در سیره اهل‌بیت (ع) چنین منشی را ندیدیم. امیرالمؤمنین می‌توانست به طریقت شیخین ملتزم شود و قبل از عثمان به خلافت برسند. ولی این کار را انجام ندادند و برای یک هدف بزرگ به هر وسیله و سیاستی تن ندادند. پس این توضیح برای تجویز غناء مناسب نیست. بلکه باید حکم غناء را در ادلّه بررسی کرد.

شواهدی بر تأیید جواز

مؤیّد اوّل: مرحوم محقّق اردبیلی قائل هستند که چون گریه بر مصیبت اهل‌بیت ثوابی عظیم دارد و غناء به حصول این اشک کمک می‌کند، مؤیّدی بر جواز آن است.[۳]

مرحوم شیخ انصاری در مقام پاسخ به این وجه تأیید، می‌فرمایند این‌که غناء بر اشک بر مصیبت اهل‌بیت کمک کند ممنوع است. چرا که اگر مراد از غناء صوتی لهوی باشد که شادی شدیدی در شنونده برمی‌انگیزد، چگونه می‌تواند کمک بر حزن شخص بر مصائب اهل‌بیت باشد.[۴]

مرحوم شیخ انصاری در جایی دیگر می‌فرمایند: ادلّه استحباب توان مقاومت در برابر ادلّه حرمت ندارد؛ یعنی استحباب اشک بر مصیبت اباعبدالله ‌الحسین (ع) نمی‌تواند سبب تخصیص عمومات حرمت غناء شود. ادلّه استحباب، اشک بر مصیبت را اگر به تنهایی مطمح نظر باشد جائز می‌شمارد. ولی اگر دلیلی همین موضوع را متعیّن در حرمت و لزوم ترک آن نمود، باید از ادلّه استحباب دست کشید. در مقام نیز، ما اگر مرثیه‌ اهل‌بیت را به تنهایی بنگریم، گوش دادن و ندادن به آن جائز و گوش دادن و اشک بر آن راجح است؛ اما اگر کیفیّت غنائی بر آن عارض شد، دیگر ادلّه استحباب شامل این مصداق نمی‌شود و ادلّه حرمت ترک آن را واجب می‌کنند.[۵]

به نظر ما، کلام شیخ انصاری در کمال متانت است. مگر آن‌که گفته شود در رابطه با مرثیه‌ی اباعبدالله الحسین (ع) نمی‌توان سختگیری کرده و مردم را در عزاداری محدود نمود؛ زیرا در نظر مردم مرثیه اباعبدالله به هر سنّتی که در میان ایشان رایج است، از تمام ادلّه حرمت و ترک استثناء شده است. برخی گفته‌اند که در مورد عزای امام حسین آن‌چه که در جاهای دیگر جایز نیست، جایز است. مرحوم آیت‌الله بروجردی در یکی از سال‌ها پیش از محرّم هیئات را ملزم کردند که این عَلم‌ها را بیرون نیاورند و برخی محدودیت‌ها را مراعات کنند. رؤسای هیئات گفتند تمام سال ما مقلّد شما هستیم این یک ده روز را خیر.

[۱] .مجمع الفائده و البرهان، محقّق اردبیلی، ج۸، ص۶۱، ط نشر اسلامی.

[۲] .مستند الشیعه، محقّق نراقی، ج۱۴، ۱۴۴، ط آل‌البیت.

[۳] .مجمع الفائده و البرهان، محقّق اردبیلی، ج۸، ص۶۱، ط نشر اسلامی.

[۴] .کتاب المکاسب، شیخ انصاری، ج۱، ص۳۰۸، ط تراث الشیخ.

[۵] .کتاب المکاسب، شیخ انصاری، ج۱، ص۳۱۱، ط تراث الشیخ.

موضوع: مستثنیات از حرمت غناء/مبحث غناء/مکاسب محرّمه؛

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با غنای در قرآن است. برخی ادلّه در این رابطه بررسی شد. علّت اینکه برخی گمان کردند غنای در قرآن جائز است. نوع تعابیری که در روایات وارد شده بود، حاکی از رجحان خواندن قرآن به صوت حسن و صدای زیبا است؛ و این صدای زیبا که گاهی سبب تغییر حالتی در انسان می‌شود، خصوصیات صوت غنائی را دارد. ما در روایات در رابطه با قرآن خواندن امام سجّاد و یا خواندن زبور توسّط حضرت داوود، تعابیری داریم که شنوندگان از شنیدن آیات الهی از نوای ایشان مدهوش شده و از حالت عادّی خارج می‌شدند. این خصوصیاتی است که ما پیش از این در بررسی طرب و در خصوصیات غناء ذکر کردیم.

با این وصف می‌توان فهمید که چگونه برخی تصوّر کردند که این روایات جواز ناظر به غنای در قرآن بوده و می‌توان با آن اثبات جواز و اباحه برای غنائی خواندن قرآن را استظهار نمود؛ از همین برداشت هم شاید به این نتیجه رسیدند که اساساً غناء نباید امر مذمومی باشد؛ چون در قرآن تجویز شده است و حتّی توصیه شده است. پس علّت این‌که در روایات ما تعابیری در تحریم آن وارد شده است، همگی در رابطه با مقارنات آن است. وقتی غناء زمینه‌ای برای فسوق و معاصی باشد، حرام خواهد بود؛ ولی فی‌نفسه و با چشم‌پوشی از آنچه مقارن با آن است، حلال است.

شاید به همین جهت است که اخیراً علمای ما قید “مجلس لهو و لعب” را اضافه نموده‌اند؛ یعنی نظر به میزان زمینه‌سازی غناء بر ارتکاب معاصی است؛ و خود غناء به تنهائی مورد حکم قرار نمی‌گیرد؛ و اگر در یک مجلس مصیبت و یا شادی و سرور مؤمنین غنائی صورت بگیرد نمی‌توان حکم به حرمت آن کرد.

روایت پنجم: عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلٍ بْنِ زِیَادٍ[۱] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ[۲] عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیِّ[۳] عَنْ أَبِی الْحَسَنِ[۴] (ع) قَالَ: «ذَکرْتُ الصَّوْتَ عِنْدَهُ فَقَالَ: إِنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ (ع) کانَ یَقْرَأُ فَرُبَّمَا مَرَّ بِهِ الْمَارُّ فَصَعِقَ مِنْ حُسْنِ صَوْتِهِ …». [۵]

این روایت در عین حال که به محمد بن حسن شمّون که غالی و فاسد المذهب بوده و ضعیف است و ابن سلیمان نوفلی که مهمل است سند ضعیفی دارد، مورد استناد برخی فقهاء قرار گرفته است؛ چرا که پنداشته‌اند مراد از حسن صوت، غنای در صوت است؛ و مرحوم کاشف‌الغطاء از همین نکته بسیار تعجّب کرده است. به نظر ایشان حسن صدای امام سجّاد تا جایی که شنوندگان از فرط مشغولیت به زیبایی آن تعادل خود را از دست داده و به زمین می‌خوردند، ارتباطی با غناء ندارد. چرا که اساساً این صدای زیبا موهبتی الهی بوده و جمال و زیبایی شخص محسوب می‌شود؛ اما آن ترجیع غنائی از دعوت شیطان و به انگیزه‌ی او حاصل می‌شود؛ یعنی این زیبایی در ساخت و بافت انسان و مخلوق خداوندی است؛ اما آن غناء و زیبایی و تحسین آن به جهت تحریک شیطان و نفس انسان است.[۶]

روایت ششم: عَنْهُ[۷] عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ[۸] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ[۹] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ[۱۰] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: «لَمْ یُعْطَ أُمَّتِی أَقَلَّ مِنْ ثَلَاثٍ: الْجَمَالِ وَ الصَّوْتِ الْحَسَنِ وَ الْحِفْظِ».

روایت هفتم: عَنْهُ[۱۱] عَنْ أَبِیهِ[۱۲] عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ[۱۳] عَنْ یُونُسَ[۱۴] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکانَ[۱۵] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ[۱۶] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ×قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ: «إِنَّ مِنْ أَجْمَلِ الْجَمَالِ الشَّعْرَ الْحَسَنَ وَ نَغْمَهَ الصَّوْتِ الْحَسَنِ».

روایت هشتم: عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ[۱۷] عَنْ أَبِیهِ[۱۸] عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَعْبَدٍ[۱۹] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ[۲۰] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ[۲۱] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ: «لِکلِّ شَیْ‌ءٍ حِلْیَهٌ وَ حِلْیَهُ الْقُرْآنِ الصَّوْتُ الْحَسَنُ».[۲۲]

روایت نهم: عِدَّهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلٍ بْنِ زِیَادٍ[۲۳] عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ الصَّیْقَلِ[۲۴] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى[۲۵] عَنِ السَّکونِیِّ[۲۶] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ[۲۷] عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: «مَا بَعَثَ اللَّهُ- عَزَّ وَ جَلَّ- نَبِیّاً إِلَّا حَسَنَ الصَّوْتِ».

روایت دهم: عَنْهُمْ عَنْ سَهْلٍ[۲۸] عَنِ الْحَجَّالِ[۲۹] عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُقْبَهَ[۳۰] عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: «کانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ×أَحْسَنَ‌ النَّاسِ‌ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ‌ وَ کانَ‌ السَّقَّاءُونَ یَمُرُّونَ فَیَقِفُونَ بِبَابِهِ یَسْتَمِعُونَ قِرَاءَتَهُ».[۳۱]

روایت یازدهم: عن عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ[۳۲] عَنْ أَبِیهِ[۳۳] عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ[۳۴] عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَهَ[۳۵] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ[۳۶] قَالَ: «قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ (ع) إِذَا قَرَأْتُ الْقُرْآنَ فَرَفَعْتُ صَوْتِی جَاءَنِی الشَّیْطَانُ فَقَالَ إِنَّمَا تُرَائِی بِهَذَا أَهْلَک وَ النَّاسَ قَال‌(ع): یَا أَبَا مُحَمَّدٍ اقْرَأْ قِرَاءَهً مَا بَیْنَ الْقِرَاءَتَیْنِ تُسْمِعُ أَهْلَک وَ رَجِّعْ بِالْقُرْآنِ صَوْتَک فَإِنَّ اللَّهَ- عَزَّ وَ جَلَّ- یُحِبُّ الصَّوْتَ الْحَسَنَ یُرَجَّعُ فِیهِ تَرْجِیعاً».[۳۷]

از تمامی این روایات استفاده می‌شود که صدای زیبا یک نعمت الهی است و خواندن قرآن با صدای زیبا توصیه شده است؛ امّا دلالتی بر جواز قرائت غنائی ندارند.

[۱] الآدمی : مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه علی الأقوی.

[۲] محمّد بن الحسن بن شمّون‌ : واقفیّ ‌ثمّ غلا، ضعیف جدّاً فاسد المذهب.

[۳] علیّ بن محمّد بن‌ سلیمان النوفلی : مهمل.

[۴] أی : الإمام الهادی(ع).

[۵] وسائل الشیعه، شیخ الحر العاملی، ج۶، ص۲۱۱، ابواب أبواب قراءه القرآن ولو فی غیر الصلاه، باب۲۴، ح۲، ط آل البیت.

[۶] شرح القواعد، کاشف الغطاء، ص۳۵.

[۷] أی : علیّ بن إبراهیم بن هاشم القمّی : إمامیّ ثقه.

[۸] علیّ بن معبد : مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه ظاهراً.

[۹] عبدالله بن القاسم بن الحارث الحضرمیّ البطل : کذّاب ‌غال، واقفی‌.

[۱۰] مولى بنی‌ هاشم : إمامیّ ثقه.

[۱۱] علیّ بن إبراهیم بن هاشم : إمامیّ ثقه.

[۱۲] إبراهیم بن هاشم القمّی : مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه علی الأقوی.

[۱۳] علیّ بن معبد : مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه ظاهراً.

[۱۴] یونس بن عبد الرحمن‌ : إمامیّ ثقه من أصحاب الإجماع‌.

[۱۵] عبد الله بن مسکان‌ : إمامیّ ثقه من أصحاب الإجماع‌.

[۱۶] یحیی أبو بصیر الأسدی : إمامیّ ثقه من أصحاب الإجماع.

[۱۷] علیّ بن إبراهیم بن هاشم : إمامیّ ثقه.

[۱۸] إبراهیم بن هاشم القمّی : مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه علی الأقوی.

[۱۹] علیّ بن معبد : مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه ظاهراً.

[۲۰] عبدالله بن القاسم بن الحارث الحضرمیّ البطل : کذّاب ‌غال، واقفی‌.

[۲۱] مولى بنی‌ هاشم : إمامیّ ثقه.

[۲۲] وسائل الشیعه، شیخ الحر العاملی، ج۶، ص۲۱۱، ابواب أبواب قراءه القرآن ولو فی غیر الصلاه، باب۲۴، ح۳، ط آل البیت.. (هذه الروایه مسنده و ضعیفه ؛ لوجود عبد الله بن القاسم‌ فی سندها و هو کذّاب غال، واقفی)

[۲۳] الآدمی : مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه علی الأقوی.

[۲۴] موسى بن عمر بن یزید بن ذبیان : مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه ظاهراً.

[۲۵] محمّد بن عیسی بن غزوان : مختلف فیه و هو ثقه ظاهراً.

[۲۶] إسماعیل بن أبی زیاد السکونی : عامّیّ ثقه.

[۲۷] مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه على الظاهر.

[۲۸] سهل بن زیاد الآدمی : مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه علی الأقوی.

[۲۹] عبدالله بن محمّد الحجّال : إمامیّ ثقه.

[۳۰] علیّ بن عقبه بن خالد : إمامیّ ثقه.

[۳۱] وسائل الشیعه، شیخ الحر العاملی، ج۶، ص۲۱۱، ابواب أبواب قراءه القرآن ولو فی غیر الصلاه، باب۲۴، ح۴، ط آل البیت.. (هذه الروایه مرسله و ضعیفه)

[۳۲] علیّ بن إبراهیم بن هاشم : إمامیّ ثقه.

[۳۳] إبراهیم بن هاشم القمّی : مختلف فیه و هو إمامیّ ثقه علی الأقوی.

[۳۴] الحسن بن محبوب السرّاد : إمامیّ ثقه من أصحاب الإجماع.

[۳۵] البطائنی : من رؤوس الواقفه، لکنّ الظاهر أخذ المشایخ عنه قبل وقفه و هو إمامیّ ثقه.

[۳۶] یحیی أبو بصیر الأسدی : إمامیّ ثقه.

[۳۷] وسائل الشیعه، شیخ الحر العاملی، ج۶، ص۲۱۱، ابواب أبواب قراءه القرآن ولو فی غیر الصلاه، باب۲۴، ح۵، ط آل البیت.. (هذه الروایه مسنده و موثّقه)