موضوع: تفسیر قرآن/تفسیر سوره بقره /تفسیر آیه ۹۸

﴿مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْریلَ وَ میکالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرینَ﴾[۱]

بحث در تفسیر آیه نود و هشتم از سوره مبارکه بقره است. در تفسیر آیه قبل عرض شد که وقتی پیامبر(ص) به رسالت مبعوث شد، علمای یهود خدمت پیامبر(ص) آمدند و سؤال کردند که قرآن را چه کسی بر شما نازل کرده؟ پیامبر(ص) فرمود جبرئیل بر من نازل می‌شود و آیات قرآن را بر من وحی می‌کند. علمای یهود به پیامبر(ص) گفتند که ما با جبرئیل خوب نیستیم اگر میکائیل قرآن را بر شما نازل می‌کرد، ما قرآن را قبول می‌کردیم ولی چون جبرئیل قرآن را بر شما نازل می‌کند قرآن را قبول نداریم چون جبرئیل معمولا دستورات سخت خداوند مانند جنگ و جهاد را نازل می‌کند ولی میکائیل دستورات آسان و خبرهای خوب مانند رزق و محبت و گذشت و بهشت را بیان می‌کند.خداوند در این آیه می‌فرماید: دشمنی شما با جبرئیل، دشمنی با خداست و دشمنی با خدا باعث کفر شما می‌شود. شما به نظر خودتان یهودی هستید و خدا را قبول دارید ولی توجه ندارید که با این جمله که بیان می‌کنید کافر هستید، چراکه دشمنی با جبرئیل دشمنی با فرستاده خداست و مطلبی را که فرستاده خدا بیان می‌کند، از طرف خداست پس وقتی شما با جبرئیل مخالف هستید؛ یعنی با خدا مخالف هستید، هم دشمن خدا، هم دشمن رسول خدا و هم دشمن جبرئیل و میکائیل هستید. کلا به همه چیز کافر هستید.از این آیه شریفه چند مطلب برداشت می‌شود:مطلب اول: هدایت دو قسم است: هدایت ابتدایی و هدایت پاداشی ولی ضلالت و عداوت یک قسم است. توضیح اینکه: خداوند متعال انسان‌ها را به دو صورت هدایت می‌کند: ابتدا آن‌ها را به وسیله پیامبران هدایت می‌کند و راه راست را به آن‌ها نشان می‌دهد و مردم ایمان می‌آورند و هدایت می‌شوند. هدایت دوم آن است که شما در اثر اعمال صالح و عمل به دستورات خداوند، قدم به قدم به خداوند نزدیک می‌شوید و هدایت‌ها و راههای دیگری هم برای شما فراهم می‌شود. اینکه بعضی از افراد می‌گویند خداوند همه کارها را برای من ردیف می‌کند یا بعضی می‌گویند چرا راهها برای من بسته می‌شود و مشکلات برای من به وجود می‌آید و موفق نمی‌شوم.

خداوند انسانی را که در مسیر او حرکت می‌کند و خودش را در مقابل خداوند کوچک می‌داند، کمک می‌کند و مسیرهای هدایت را برای او باز می‌کند و مشکلات و گره‌ها برای او باز می‌شود. لذا هدایت دو نوع است و در آیات قرآن هم اشاره شده است: یکی هدایت ابتدایی است: ﴿إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا﴾ [۲] خداوند به وسیله پیامبران هدایت را بریا مردم بیان می‌کند و مردم هم تا اندازه‌ای مسیرها را طی می‌کنند هدایت دوم هم آن هدایتی است که به علت انجام اعمال صالحه مسیرهایی برای انسان باز می‌شود و مراحل و منازل را طی می‌کند، به خدا نزدیک می‌شود و مسیرها برای انسان هموار می‌شود.

اما ضلالت فقط یک قسم است و آن ضلالت پاداشی و کیفری است؛ یعنی خداوند انسان را هدایت کرده و هیچ راه ضلالتی برای انسان باز نمی‌کند، این انسان است که مسیر هدایت را نمی‌پیماید و رذایل اخلاقی را در درون خودش تقویت می‌کند و زمینه ضلالت را برای خودش به وجود می‌آورد. این ضلالت با دست خودش و به وسیله اعمال خود انسان است. ﴿مَّا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَکَ مِن سَیِّئَهٍ فَمِن نَّفْسِکَ﴾[۳] هرچه خوبی می‌بینید از الطاف پروردگار است و هرچه بدی می‌بینید، نتیجه اعمال خودمان است. اگر مشکلاتی از نظر ضلالت برای ما به وجود می‌آید، این مسیر را خودمان انتخاب کرده و با اراده و اختیار خودمان پیموده‌ایم. باید توجه داشت که مشکلاتی که برای ائمه علیهم السلام و مخصوصا آقا اباعبدالله علیه السلام به وجود آمد، مسیر هدایت بود نه ضلالت.

مطلب دوم: محبت پروردگار برای انسان استوار است و همیشه خداوند به انسان محبت دارد و هیچوقت با انسان دشمن نیست، اگر دشمنی را از طرف خداوند احساس کردید، از قبیل دشمنی پدر است که از روی محبت و دلسوزی است،پدر به فرزندش علاقمند است و او را دوست دارد ولی گاهی شلاق به دست می‌گیرد و بچه را می‌زند، اگر دیدید که این پدر که شب و روز زحمت کشیده و فرزندش را بزرگ کرده، از جان و مالش گذشته، فرزندش را دعوا می‌کند و می‌زند، این دعوا از روی محبت است که به جهت جلوگیری از مشکلات آینده انجام می‌دهد، اگر محبت نبود او را رها می‌کرد که هر کاری دوست دارد انجام دهد.

عداوت خداوند متعال از روی محبت است، اگر احساس می‌کنید که خدا شما را دوست ندارد، این عداوت از روی محبت است و می‌خواهد که شما اصلاح شوید. گاهی انسان در زندگی به مشکلاتی برمی‌خورد، اینها برای این است که برای انسان تنبّه و توجه حاصل شود و به سوی خداوند تغییر مسیر دهد.این مطلب مقدمه برای فهم آیه بود. آیه می‌فرماید: ای یهود شما می‌گویید جبرئیل را دوست ندارید و با او دشمن هستید ولی میکائیل را دوست دارید، در حالیکه هر دو رسول خداوند هستند؛ شما اشتباه می‌کنید چرا که جبرئیل فرستاده خداست، شما که با جبرئیل دشمن هستید، دشمن خدا و ملائکه خدا و پیامبران و جبرئیل و میکائیل هستید و بدانید که شما کافر هستید. شما خدا را قبول ندارید، اگر قبول داشتید با جبرئیل دشمنی نمی‌کردید، جبرئیل و میکائیل هر دو فرستاده خدا هستند. ﴿فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرینَ﴾ یعنی شما یهودی‌ها کافر هستید، در ظاهر می‌گویید خدا را قبول داریم ولی دروغ می‌گوید، اگر خدا را قبول دارید باید جبرئیل را هم قبول داشته باشید.

در فقه این بحث وجود دارد که کسی که منکر ضروری اسلام شود، کافر است، چون در حقیقت منکر خداست. کسی که نماز را قبول ندارد یا خمس و زکات را قبول ندارد، در حقیقت خدا و دین را قبول ندارد، پس کافر است. لذا می‌توان یک حکم فقهی را از این آیه استفاده کرد: کسی که با چند واسطه خدا را قبول ندارد، کافر است. همان ارتداد که علما می‌فرمایند اگر منکر ضروری باشد که برگشت آن به انکار خدا باشد، کافر است. از اینجا مشخص می‌شود که عداوت خداوند هم از روی محبت است.

موضوع: تفسیر سوره بقره/ آیه ۹۶

﴿وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی‌ حَیاهٍ وَ مِنَ الَّذینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَهٍ وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِما یَعْمَلُونَ﴾[۱]

خلاصه جلسه گذشته: در بحث تفسیر، به تفسیر آیه نود و ششم از سوره مبارکه بقره رسیدیم. در آیات قبل از یهود و بنی‌اسرائیل صحبت شد که عقیده داشتند که جزء بهترین افراد روی زمین هستند، ﴿نَحْنُ أَبْنَاء اللّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ﴾ [۲] قوم یهود می‌گفتند ما فرزندان خدا و محبوب او هستیم و به قدری در این رابطه غلو کردند که می‌گفتند بهشت هم به ما اختصاص دارد و خداوند بهشت را فقط برای یهود آفریده است. ﴿قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَهُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَهً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ﴾[۳] می‌گفتند دار آخرت و بهشت فقط و فقط، برای یهود است و دیگران سهمی از بهشت ندارند.

خداوند متعال در قرآن مجید این تصور یهود را بیان فرموده و جواب می‌دهد که ای پیامبر به یهود و بنی‌اسرائیل بگو اگر واقعا بهشت برای شماست و دیگران سهمی در بهشت ندارند پس تقاضای مرگ کنید، چراکه در این دنیا مشکلات وجود دارد و شما هم عقیده دارید که بهشت برای شماست؛ پس با تقاضای مرگ خود را به بهشت برسانید اگر راست می‌گویید.در آیه بعد می‌فرماید: ﴿وَلَن یَتَمَنَّوْهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَاللّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمینَ﴾[۴] در حالی که قوم یهود به هیچ عنوان تقاضای مرگ نمی‌کردند و به شدت از مرگ هراسان بودند و فرار می‌کردند و این نشانه عدم اعتقاد آنان به حرف خودشان است.

تفسیر آیه ۹۶: در آیه نود و شش می‌فرماید: ﴿وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی‌ حَیاهٍ وَ مِنَ الَّذینَ أَشْرَکُوا﴾ اگر زندگانی اقوام و طوایف مختلف را بررسی کنید، یهود حریص‌ترین مردم به دنیا و هراسان‌ترین مردم از مرگ هستند؛ یهود حتی از مشرکین هم نسبت به زندگی دنیا حریص‌تر هستند. حریص بودن نسبت به دنیا برای مشرکین طبیعی است چرا که اعتقادی به آخرت و معاد ندارند و زندگی را محدود به حیات دنیوی می‌دانند اما یهود که بهشت را مخصوص خود می‌دانند و غیر خود را سزاوار بهشت نمی‌دانند، نسبت به دنیا از مشرکین هم حریص‌تر هستند.

﴿وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی‌ حَیاهٍ﴾ خداوند متعال می‌فرماید قوم یهود را حریص‌ترین مردم نسبت به حیات دنیا می‌یابی و نسبت به دنیا وابستگی زیادی دارند. چقدر به حق الناس بی‌توجه هستند؛ چون ثروت به راحتی جمع نمی‌شود و مقداری از حق مردم را می‌گیرند، شما می‌بینید که اسرائیل با این جمعیت کم، برای اینکه برای خودش مکان و دولت و ثروتی داشته باشد مردم فلسطین را کشت و نابود کرد. همه این‌ها به خاطر این است که یهود وابسته به دنیا هستند نه آخرت؛ اگر به آخرت وابسته بودند، این همه برای دنیا تلاش نمی‌کردند و حق مردم را ضایع ننموده و ظلم نمی‌کردند. تمام قطعنامه‌های سازمان ملل را زیر پا می‌گذارند برای اینکه به مردم ظلم کنند و این نشانه زیرپا گذاشتن حق و حقیقت و وابستگی شدید به دنیا است.

همه ادیان برای دین خود تبلیغ می‌کنند ولی یهود برای دین خود تبلیغ نمی‌کنند و حتی اگر کسی بخواهد یهودی شود اجازه نمی‌دهند، می‌گویند ما گروه خاصی هستیم و کسی اجازه ورود به گروه ما ندارد.در عبارت ﴿وَ لَتَجِدَنَّهُمْ﴾ تأکید زیادی وجود دارد، لام تأکید است و نون مشدد هم دلالت بر تأکید دارد که نشان از شدت حب دنیا و حرص بنی‌اسرائیل است.

بنی‌اسرائیل به اندازه‌ای وابستگی به دنیا دارند که ﴿یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَهٍ﴾ تقاضای هزار سال عمر می‌کنند و این تقاضا کاشف از وابستگی شدید آن‌ها به دنیا است و این وابستگی یهود به دنیا از همه اقوام بیشتر و شدیدتر است ولی قوم یهود بدانند که ﴿وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ﴾ این علاقه به دنیا و ادعای یهود مانع از عذاب و دافع عذاب نمی‌شود و اینها به اعمال خود در آخرت معذّب هستند و آتش جهنم جایگاه آن‌ها است.

معنای مزحزح: مزحزح از زحزح به معنای دفع است این ادعاهایی که یهود دارند آن‌ها را از عذاب دور نمی‌کند، هر چه بیشتر عمر کنند عذاب آن‌ها بیشتر می‌شود.

معنای بصیر و بصیرت: ﴿وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِما یَعْمَلُونَ﴾ خداوند به آنچه انجام می‌دهند بصیر است. بصیر به معنای بصر و چشم نیست بلکه به معنای بصیرت و آگاهی کامل است. اینکه مقام معظم رهبری می‌فرماید بصیرت داشته باشید؛ بصیرت به معنای آگاهی درونی است، شما گاهی با چشم چیزی را می‌بینید و گاهی با قلب آن چیز را درک می‌کنید و کاملا آن را می‌فهمید، به این بصیرت گفته می‌شود. بعضی ظواهر را می‌بینند که به این بصر گفته می‌شود. لذا غیر از چشم ظاهری لازم است که دنیا را با چشم باطن هم دید. تمام حقایق عالم وجود را نمی‌توان با چشم ظاهر دید و نیاز به چشم باطن و بصیرت دارد.

خداوند بصیر است؛ یعنی به تمام مسائل آگاهی کامل دارد، اینطور نیست که شخصی ادعایی کند و خدا او را عذاب نکند، ادعای او در مقابل بصیرت پروردگار چیزی نیست.به این نکته توجه داشته باشید که یهود و بنی‌اسرائیل ادعاهایی داشتند و خداوند متعال در جواب آن‌ها فرمود که ﴿فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ﴾ و مباحثی که در آیات گذشته مطرح شد، همین داستان را در نفس خودتان پیاده‌کنید؛ یعنی ببینید که چگونه افرادی هستید، بعضی خود را بزرگ می‌بینند و فکر می‌کنند که دارای ارزش ویژه هستند، این روحیه بزرگ‌بینی که گفته می‌شود اعجاب المرء بنفسه، روحیه یهود است.

هرچه فهم و استعداد و علم و تقوای انسان بالاتر رود باید خود را کوچک ببیند و تواضع بیشتری داشته باشد، اگر تکبر کرد و خود را بزرگ دید، روحیه بنی‌اسرائیلی در او وجود دارد که خداوند متعال در قرآن مجید اینچنین با آن برخورد کرده و ما باید سعی کنیم به این جریان نزدیک نشویم که باعث نابودی ماست.شیطان برای اینکه انسان را نابود کند روحیه استکبار را در انسان به وجود می‌آورد که مورد مذمت قرآن است و یهود نمونه بارز استکبار و خود برتر بینی هستند ولی گاهی این روحیه در بعضی افراد دیده می‌شود که علامت خطر و نابودی است. در روایت داریم که یکی از روحیاتی که انسان را نابود می‌کند همین روحیه استکبار است.انسان باید خودش را در مقابل خدا و مخلوق خدا کوچک بداند و فکر نکند که مردم بد هستند ممکن است دیگران از انسان خیلی بهتر باشند و صفاتی داشته باشند که او نداشته باشد. این روحیه را در خود زنده کنید. حرکت اربعین هم مؤید همین روحیه است. مردم با پای پیاده این مسیر را طی می‌کنند که به آقا امام حسین علیه السلام اقتدا کنند و بگویند که ما هم از جان و مال و تمام وجودمان گذشت می‌کنیم و وابسته به دنیا نیستیم. 

موضوع: تفسیر سوره بقره/ آیه ۹۴

﴿قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَهُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَهً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ﴾[۱]

تفسیر آیه ۹۴: در بحث تفسیر، به تفسیر آیه نود و چهارم از سوره مبارکه بقره رسیدیم. خداوند متعال به پیامبر(ص) می‌فرماید: به این یهودی‌ها بگو که اگر بهشت و آخرت برای شماست؛ چون یهودی‌ها ادعا می‌کردند که بهشت مخصوص ماست، یهود دنیاطلب بودند و خودشان را قوم برتر می‌دانستند لذا هم در دنیا برای خودشان انحصار قائل بودند و هم در آخرت. در آیات قرآن وارد شده که یهود می‌گفتند: ﴿نَحْنُ أَبْنَاء اللّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ﴾[۲] یا در آیه دیگر می‌فرماید که یهود می‌گفتند: ﴿وَقَالُواْ لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَیَّامًا مَّعْدُودَهً﴾[۳] اینها چنین توهماتی را در ذهن خودشان داشتند و حالا که پیامبر(ص) به رسالت مبعوث شده، با چنین قوم عنودی برخورد می‌کند،

خداوند به پیامبر(ص) دستور می‌دهد که به آن‌ها بگو اگر واقعا آخرت برای شماست و مردم دیگر بهره‌ای از بهشت ندارند، پس نباید از مرگ بترسید؛ چون پس از مرگ بهترین زندگی را دارید، اگر چنین است و راست می‌گویید، تمنای مرگ کنید و به دنبال مرگ باشید.این آیه در جواب قوم یهود است که امتیازات خاصی را برای خود در نظر گرفته بودند. اصولا اولیای خداوند و کسانی که نزد خداوند مقام بالایی دارند، از مرگ نمی‌ترسند. لذا در کلمات امیرالمؤمنین علیه السلام می‌بینید که حضرت می‌فرماید: «والله لابن أبی طالب آنس بالموت من الطفل بثدی امه»[۴] انس پسر ابوطالب به مرگ بیشتر از طفل به پستان مادر است، وقتی به بچه‌هایی که تازه متولد شده‌اند دقت کنید می‌بینید که زیاد به شیرخوردن علاقه دارند و مدام گریه می‌کنند تا شیر مادر را بخورند، حضرت علی علیه السلام هم می‌فرماید علاقه من به مرگ اینطور است، خداوند هم به یهود می‌فرماید اگر واقعا بهشا برای شماست و به شما اختصاص دارد نباید از مرگ هراس داشته باشید.

نکات:در این آیه شریفه نکاتی وجود دارد که برای ما درس است:نکته اول: در مقابل خیالات باطل و توهمات مردم باید ایستاد و حقایق را برای مردم بیان کرد. کسانی که عرفان‌های کاذب را در جامعه تبلیغ می‌کنند و طرفدارانی هم پیدا می‌کنند، این امر باعث ضلالت و گمراهی مردم است لذا باید با این عرفان‌های کاذب و تخیلات و توهمات مبارزه کرد. گاهی ممکن است خود شخص هم توهم کرده باشد که آدم خوبی است در حالیکه اینطور نیست، لذا لازم است که با توهمات و خیالات مبارزه کنیم و این برای ما یک وظیفه است.

نکته دوم: انحصار طلبی کار زشتی است. اینکه گفته شود این مقام یا عنوان فقط باید به من داده شود صحیح نیست بلکه باید بررسی شود و به هر کس به مقدار لیاقتی که دارد در امور به کار گرفته شود. اصولا قوم گرایی و ارتباط و پارتی صحیح نیست و باید با این امور و امتیازات بی‌جا مبارزه شود. یهود از کسانی بودند که به دنبال امتیازات بی‌جا بودند، می‌گفتند ما پسر خداییم، ﴿نَحْنُ أَبْنَاء اللّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ﴾ ما گروه و خانواده خاصی هستیم. این تعبیر ژن خوب که الان به کار برده می‌شود و از طریق آن امتیازاتی داده می‌شود، صحیح نیست و لازم است که با این‌گونه امتیازات بی‌جا مبارزه شود. امتیازات اختصاص به هیچ شخص و گروه خاصی ندارد که گفته شود چون من فرزند فلان شخص هستم یا با فلان شخص نسبت دارم لذا باید فلان امتیاز به من داده شود، بلکه لیاقت‌ها باید شناخته شده و مورد احترام واقع شود و به هر شخص به نسبت لیاقتی که دارد امتیاز داده شود.

نکته سوم: وجدان انسان حاکم است. شما به یهود بگویید که اگر راست می‌گویید و خداوند بهشت را برای شما خلق کرده و جایگاه شما بهشت است، پس چرا آرزوی مرگ نمی‌کنید و از مرگ می‌ترسید؟ از اینجا این نکته استفاده می‌شود که ترس و هراس از مرگ با ایمان واقعی مناسبت ندارد؛ یعنی کسانی که ایمان واقعی دارند، از مرگ نمی‌هراسند و اگر وظیفه آن‌ها جهاد باشد، انجام می‌دهند و هیچ ترسی ندارند. یکی از علائم و نشانه‌های شناخت انسان‌های مؤمن مه به مقامات عالی رسیده‌اند این است که از مرگ نمی‌ترسد البته اگر مریض شود و به معالجه نیاز داشته باشد، به معالجه می‌پردازد و به آن اهمیت می‌دهد، اما اگر نیاز به جانبازی و کشته شدن هم باشد، اقدام می‌کند. این نشانه ایمان است.

از این نکته، مطلب دیگری هم استفاده می‌شود و آن این است که انسان‌های مؤمن آرزوهای طولانی مدت نمی‌کنند؛ مثلا بعد از پنجاه سال دیگر چنین و چنان شوم. آرزوهای کوتاه مدت برای انسان طبیعی است ولی آرزوهای طولانی نشان‌دهنده این است که از مرگ می‌ترسد و به دنیا توجه دارد و از آخرت غافل است، لذا نداشتن آرزوهای طولانی هم از نشانه‌های مؤمن واقعی است.نکته چهارم: ﴿عند الله﴾ دو معنا دارد: یکی اینکه به معنای قرب معنوی به خداوند است و دیگری اینکه به معنای فی حکم الله باشد؛ یعنی حکم خدا این است که بهشت اختصاص به یهودیان دارد.

کلمه ﴿خالِصَهً﴾ می‌تواند چند معنا داشته باشد: یکی اینکه به معنای لکم خالصه باشد؛ یعنی بهشت و دار آخرت که نزد خداست، فقط برای یهود است، به خاطر اینکه لکم بر ﴿الدار الآخره﴾ مقدم شده و معنای اختصاص را می‌رساند؛ در این صورت ﴿مِنْ دُونِ النَّاسِ﴾ ﴿خالِصَهً﴾ را توضیح می‌دهد؛ یعنی بهشت برای شماست و به دیگران تعلق نمی‌گیرد. چون یهود می‌گفتند بهشت و دار آخرت برای ما یهودیان است. دیگری اینکه ﴿خالِصَهً﴾ حال برای ﴿الدار الآخره﴾ باشد، دار آخرت خالص است؛ یعنی هیچ نقصی ندارد.

﴿إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ﴾ هم اشاره به این است که شما دروغگو هستید و یک معنای آن این است که شما می‌دانید و دروغ می‌گویید، با علم و عمد دروغ می‌گویید و معنای دیگر آن این است که حرف شما خلاف واقع است و ممکن است خودتان متوجه نباشید، در این مورد هم دروغ اطلاق می شود.