تأملی بر گستره فیض مطلق خداوند در تفسیر آیه ۱۱۵ سوره بقره

به گزارش ایکنا؛ جلسه تفسیر قرآن آیت‌الله محسن فقیهی با موضوع تفسیر آیه ۱۱۵ سوره بقره ۱۴ آبان‌ماه در مدرسه آیت‌الله گلپایگانی برگزار شد. متن جلسه از نظر می‌گذرد؛

«وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلیمٌ»[۱]

صحبت در رابطه با آیه یکصد و پانزدهم از سوره مبارک بقره است. در این آیه شریفه خداوند متعال می‌فرماید: ملک خداوند و در قدرت خداوند است؛ لله لام ملکیت یعنی ملکیت، مُلک و مِلک و ملکوت مشرق و مغرب همه در اختیار خداست، هرجا که توجه کنید و به هر طرفی توجه کنید وجه‌الله و فیض گسترده پروردگار را می‌بینید.

مشرق و مغرب

مشرق و مغرب، مخلوق خداوند هستند. حرکت خورشید و کواکب در اختیار خداوند است و خداوند مشرق و مغرب عالم را به وسیله طلوع و غروب خورشید به وجود می‌آورد و مغرب فرع بر مشرق است؛ بعد از اینکه خورشید طلوع کرد، غروب می‌کند و غروب متفرع بر طلوع است. وقتی خالق همه کواکب و سیارات و خورشید و ماه و همه چیز پروردگار است و حرکت آن‌ها هم در اختیار پروردگار است، پس معنای «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ» از این جهت مشخص می‌شود.

منتهی بیان این نکته که مشرق و مغرب در اختیار و تحت قدرت پروردگار است، اشاره به فیض مطلق و گسترده خداوند است، همان طور که علم خداوند به همه چیز تعلق گرفته و همه چیز را می‌داند و آگاه است، فیض و لطف خداوند هم نسبت به همه چیز وجود دارد و گسترده است. تمام زوایای وجود شامل فیض خداوند هستند همانطور که شامل علم خداوند هستند.

پیوند آیات

پیوند این آیه با آیات قبل به این مناسبت است که آیه قبل راجع به این جهت بود که ظالم‌ترین افراد کسانی هستند که مانع مردم از رفتن به مساجد می‌شوند. اگر درب مساجد بسته شد و مشرکین و کفار مساجد را اشغال کردند و مساجد را خراب کردند، آن موقع تمام زمین در اختیار شماست و شما می‌توانید، در غیر از مساجد در جاهای دیگر نماز اقامه کنید و خدمات خود را در جاهای دیگر انجام دهید. مناسبت این آیه با آیه قبل این است که اگر مساجد خراب شد و مانع رفتن به مساجد شدند، مشرق و مغرب عالم در اختیار شماست و شما می‌توانید در هر زمین و زمانی می‌توانید عبادت انجام دهید و به خدا توجه داشته باشید.

عمومیت شرق و غرب در آیه

از وجه الله در آیه شریفه استفاده می‌شود که علاوه بر شرق و غرب، شمال و جنوب هم در اختیار خداوند است، اینطور نیست که بگوییم شرق و غرب در اختیار خداوند است و شمال و جنوب در اختیار خداوند نیست. پس شمال و جنوب و زمان و مکان و مُلک و ملکوت در اختیار خداوند است و خداوند هم در اختیار شما قرار داده و شما هرجا که توانستید عبادات خود را انجام دهید و به خداوند توجه پیدا کنید.

شأن نزول

در رابطه با شأن نزول این آیه شریفه مطالبی بیان شده است. قبله مسلمانان بیت المقدس بود و خداوند قبله مسلمانان را به کعبه تغییر داد. یهودی‌ها اعتراض کردند که چطور قبله مسلمانان عوض شده؟ اگر قبله مسلمانان بیت المقدس است پس چرا به سوی کعبه نماز می‌خوانید. در این رابطه این آیه نازل شد. فرقی نمی‌کند، هرچه خداوند دستور دهد ما همان را انجام می‌دهیم وگرنه خداوند در همه جا هست، مشرق و مغرب فرقی نمی‌کند.

مرحوم علامه طباطبایی در اینجا بحثی دارند که آیا این آیه شریفه که می‌فرماید: «فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» در ابتدا قبله لزومی نداشته و هر طرف که مسلمانان نماز می‌خواندند، فرقی نداشت و درست بود. این آیه با آیه شریفه ﴿فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾[۲] نسخ شده یعنی در ابتدا به صورت عموم گفته شده که به هر طرف نماز بخوانید، صحیح است و بعد آیه «فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» دستور می‌دهد که به سمت مسجد الحرام نماز بخوانید و آیه قبلی را نسخ کرده است. البته این مسئله متوقف بر این است که آیه «فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» بعد از آیه مورد بحث نازل شده باشد که این مطلب ثابت نیست و دلیل قطعی بر آن وجود ندارد. ولی عمده بحث این است که پیوند این آیه با آیه قبل در این است که ممکن است زمانی برسد که مساجد را خراب کنند و نتوانید به مساجد بروید، در آن زمان هر جا که توانستید نماز بخوانید.

اصولاً آیه شریفه «فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» و آیه «فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ»منافاتی با هم ندارند چون هر دو مثبِت هستند و اثبات شیء نفی ما عدا نمی‌کند. شما در مسیر با ماشین حرکت می‌کنید و به خداوند توجه می‌کنید و با خدا راز و نیاز می‌کنید، ممکن است رو به قبله هم نباشید، در هر حالی می‌توانید با خداوند راز و نیاز کنید و مشغول ذکر و عبادت شوید اما در رابطه با نماز این خصوصیت وجود دارد که رو به قبله نماز بخوانید.

در این مورد روایتی وجود دارد که در مورد نمازهای مستحبی نیاز نیست حتما رو به قبله باشد که از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) روایت شده که رعایت قبله برای جاهل و ناسی و نمازهای مستحب لزومی ندارد.

انذار و تبشیر آیه

در این آیه شریفه هم تبشیر وجود دارد و هم انذار؛ اما تبشیر آیه این است که می‌فرماید: «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» به هر طرفی می‌توانید توجه به خدا پیدا کنید و خداوند در مکان و زمان خاصی نیست و هر لحظه می‌توان با او ارتباط برقرار کرد و محدودیتی از این جهت وجود ندارد. ممکن است همه درها به روی انسان بسته شود و فقط راز و نیاز با خداوند باقی مانده باشد که این آیه اشاره می‌کند که ارتباط با خداوند زمان و مکان خاصی ندارد و در هر زمان و مکانی می‌توانید با خداوند بزرگ ارتباط برقرار کنید و توجه به خداوند داشته باشید و مشکلاتتان را حل کنید، اما انذار به این است که می‌فرماید: ﴿کُلُّ شَیْ‌ءٍ هالِکٌ إِلاَّ وَجْهَهُ﴾[۳] همه چیز هلاک می‌شود ولی وجه الله هست. ظالمین و متکبرین بدانند؛ کسانی که مال مردم را می‌خورند، اختلاس می‌کنند، حق مردم را از بین می‌برند و برای مردم مشکل به وجود می‌آورند. تمام جوامع بشری باید به این نکته توجه داشته باشند که ﴿کُلُّ شَیْ‌ءٍ هالِکٌ إِلاَّ وَجْهَهُ﴾ همه نابود می‌شود و فقط خداوند هست و بر هر چیزی قادر و تواناست.

این آیه در کنار آیات دیگر هم تبشیر است و هم انذار. همانطور که خداوند به همه مردم کمک می‌کند، اما در مقام قهر و جلوگیری از ظلم ظالم موجود است و از چیزی غافل نیست، هم عالم است، هم قادر است و هم خالق و می‌تواند جلوی ظالمین را بگیرد. منتهی مدتی به ظالمین مهلت داده که به سراغ اختلاس و ظلم به مردم می‌روند. این گروه باید توجه داشته باشند که «اتَّقُوا مَعَاصِیَ اللَّهِ فِی الْخَلَوَاتِ فَإِنَّ الشَّاهِدَ هُوَ الْحَاکِمُ»[۴] باید بدانید که شما در اتاق در بسته هم که باشید شاهد و ناظر اعمال شماست. پس باید به هر دو جهت توجه کنیم هم انذار و هم تبشیر که از آیه استفاده می‌شود.

در آیه شریفه «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ» زمان مورد توجه است یا مکان؟ یعنی مکان‌ها برای خداست یا زمان‌ها هم برای خداست؟ می‌توانیم از این جمله هم استفاده کنیم که هم همه مکان‌ها و هم همه زمان‌ها در اختیار خداوند است. لذا خداوند در آیه دیگر می‌فرماید: «وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»[۵] خدا بر همه چیز آگاه است و همیشه با شماست. هرجا باشید؛ یعنی در هر زمان و مکانی که باشید و در هر جهتی خداوند متعال با شماست. از این آیه استفاده می‌شود که زمان و مکان هر دو در اختیار خداوند است و وجه الله در هر زمان و مکانی هست چنانچه در آیه شریفه ﴿وَأَقِمِ الصَّلَاهَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ﴾ [۶] مشاهده می‌شود. زمان و مکان سعه وجودی خداوند و آن فیض مطلق گسترده وجودی خداوند که مانند سعه علمی خداوند نسبت به تمام اشیاء تحقق دارد باید مورد توجه باشد که اختصاص به هیچ زمان و مکانی ندارد. لله مفید حصر است؛ یعنی فقط خداوند است که مشرق و مغرب را در اختیار دارد و زمان و مکان در اختیار اوست.

واسعٌ علیم

واسع مربوط به گسترده بودن فیض خداوند است و علم و فیض خداوند، همه چیز را شامل می‌شود. واسع علیم یعنی هم علم خداوند و هم فیض خداوند گسترده است ﴿وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ﴾[۷] ﴿وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ﴾ [۸] طبق این آیه همه چیز در اختیار خداوند است.

وجه الله: در مورد اینکه آیا وجه الله مادی است یا نه طبق آیه شریفه «کلُّ مَنْ عَلیها فَانٍ وَ یبقَی وَجْهُ رَبَّک ذوالجلالِ والاکرامِ»[۹] همه نابود و فانی می‌شوند ولی وجه الله باقی می‌ماند، وجه الله مادی و رفتنی و نابود شدنی نیست و همیشه باقی است.

روایتی از آقا رسول الله(ص) نقل شده[۱۰] که فرمودند در هر زمان و مکانی عزرائیل سراغ مردم می‌آید، شما الان می‌بینید که مردم چقدر به کرونا گرفتار شده‌اند، «أَیْنَمَا تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَلَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَهٍ»[۱۱] لذا می‌بینید همه شخصیت‌ها نابود می‌شوند، عزرائیل از کسانی است که وارد هر خانه‌ای می‌شود و درهای بسته مانع ورود او به خانه و اتاق نمی‌شود.

پس ما باید خدا را در همه جا حاضر و ناظر بدانیم و همه چیز به فرمان خداست و باید رنگ خدایی داشته باشد. سعی کنیم اعمال و رفتار و گفتارمان رنگ خدایی داشته باشد، همه جا در احاطه خداوند است و خداوند ناظر تمام اعمال انسان‌هاست. مخصوصا یک روحانی که سرباز امام زمان(عج) است باید توجه داشته باشد که هر حرفی که از دهانش خارج می‌شود و هر فعلی که از او صادر می‌شود، موجب رضایت خدا و آقا امام زمان(عج) هست یا نه؟ ما در مقابل پرودگار باید پاسخگو باشیم.

[۱] بقره/سوره۲، آیه۱۱۵.
[۲] بقره/سوره۲، آیه۱۵۰.
[۳] قصص/سوره۲۸، آیه۸۸.
[۴] نهج البلاغه، فیض‌الاسلام اصفهانی، علی‌نقی، ج۶، ص۱۲۴۰، حکمت ۳۱۶.
[۵] حدید/سوره۵۷، آیه۴.
[۶] هود/سوره۱۱، آیه۱۱۴.
[۷] بقره/سوره۲، آیه۲۵۵.
[۸] اعراف/سوره۷، آیه۱۵۶.
[۹] الرحمن/سوره۵۵، آیه۲۶.
[۱۰] الکافی- ط الاسلامیه، الشیخ الکلینی، ج۳، ص۱۳۶.
[۱۱] نساء/سوره۴، آیه۷۸.»