خارج اصول ۵۸ (وضع: حقیقت شرعیه)

موضوع: مباحث الفاظ /وضع /حقیقت شرعیه

تذنیبات

در بحث حقیقت شرعیه نکاتی مطرح شده است که ما با عنوان «تذنیبات» مطرح می‌کنیم.

تذنیب اول: استبعاد یا عدم وضع تعیینی ابتدایی در حقیقت شرعیه‌[۱] [۲] [۳] [۴] [۵] [۶] [۷] .

در بحث حقیقت شرعیه این الفاظ به وضع تعیینی برای این معانی وضع شده‌اند یا نه؟ آیا پیامبر (ص) الفاظ «صلاه»، «زکات»، «حج»، «صوم» و… را از معنای لغوی به معنای جدید نقل داده و برای معنای جدید تعیین کرده است که وضع تعیینی داشته باشد؟ اکثر علما گفته‌اند که وضع تعیینی مقطوع العدم یا بعید است؛ زیرا اگر پیامبر (ص) اعلام می‌کرد «من این لفظ «صلاه» را از معنای لغوی به معنای اصطلاحی نقل دادم»، این اتفاق برای ما نقل می‌شد و با توجه به این که برای ما نقل نشده، پس وضع تعیینی نبوده است. به نظر ما این حرف درستی است ظاهراً اینکه شارع الفاظ را از معنای لغوی به معنای اصطلاحی نقل دهد و این را رسماً اعلام کند، واقع نشده است. مرحوم نائینی می‌فرمایند که این اتفاق مقطوع العدم است «أمّا الأوّل[۸] فهو مقطوع بعدمه؛ إذ لو کان الشارع المقدّس قد وضع هذه الألفاظ لمعانیها الشرعیّه بنحو التعیین، لبیّنه لأصحابه و لو بیّنه لهم لنقل إلینا؛ لتوفّر الدواعی إلى نقله و عدم المانع منه»[۹] . برخی از علما می‌فرمایند که بسیار بعید است که این اتفاق رخ داده باشد ولی برای ما نقل نشده باشد. محقق اصفهانی (ره) نیز همین را فرموده‌اند: «إنّ دعوى الوضع التعیینیّ بإنشاء الشارع بعیده جدّاً»[۱۰] .

شیخ حسین حلی (ره) می‌فرماید: «أصل الوضع بمعنى الإعلان و الإخبار بأنّی وضعت هذا اللفظ لهذا المعنى ممّا یستبعد»[۱۱] .

تذنیب دوم: وضع تعیینی استعمالی در حقیقت شرعیه

گاهی وقتی فرزند تازه متولد شده شما را به شما می‌دهند، می گویید: «سمّیته علی» که این وضع تعیینی است و گاهی می‌گویید: «علی را به من بدهید تا ببوسم» و چند بار این را استعمال می‌کنید و بقیه می‌فهمند که شما می‌خواهید اسم این بچه را علی بگذارید که این وضع تعیینی استعمالی است. شارع مقدس نیز لفظ «صلاه»، «زکات» و… را به نحو تعیینی استعمالی وضع کرده است؛ یعنی چندین بار تکرار کرده که نماز بخوانید و خودش نماز خوانده و مردم نیز پشت سر او نماز خوانده‌اند و فهمیده‌اند که نماز به چه معناست و با تکرار این استعمال، وضع تعیینی استعمالی محقق شده است. دو قول در این مساله وجود دارد و برخی از علما می گویند که این نوع وضع نبوده و برخی می گویند که بوده است. وضع تعیینی استعمالی که لفظی را از معنای اول نقل دهند و معنای اول از بین برود و معنای دوم مشهور شود، ممکن است محقق شده باشد و ممکن است محقق نشده باشد؛ به صورت قطعی نمی‌توانیم بگوییم. فرق وضع تعیینی استعمالی و وضع تعیّنی این است که در وضع تعیینی استعمالی معنای اول مهجور می‌شود و «صلاه» حقیقت در ارکان مخصوصه می‌شود؛ ولی در وضع تعیّنی، به علت کثرت استعمال، در صورت استعمال بدون قرینه، به معنای دوم حمل می‌کنیم ولی معنای اول مهجور نشده و کنار گذاشته نشده است. تعیینی استعمالی، مقداری از تعیّنی قوی‌تر است و هر لفظ صلاه را که دیدید، بدون تأمل بر معنای جدید حمل می‌کنید. برخی از علما می گویند که وضع تعیینی استعمالی در اوائل بعثت محقق نشده و در اواخر بعثت محقق شده است.

قول اول: عدم حصول[۱۲] [۱۳] .

شهید مصطفی خمینیّ (ره) می‌فرماید: «أمّا احتمال الحقیقه الشرعیّه بالوضع التعیینیّ بکلا قسمیه، فبعید و باطل جدّاً»[۱۴] .

دلیل قول اول: عدم مساعده الوجدان[۱۵] .

قول دوم: حصول[۱۶] [۱۷] [۱۸] [۱۹] .

محقق عراقی (ره) می‌فرماید: «الحقّ هو ثبوت الحقیقه الشرعیّه بمعنى ثبوت الوضع التعیینیّ‌ بنفس الاستعمال فی لسان الشارع المقدّس»[۲۰] .

محقق خویی (ره) می‌فرماید: «إنّ دعوى ثبوت الحقیقه الشرعیّه بالوضع التعیینیّ المنشأ بالاستعمال قریبه جدّاً»[۲۱] .

به نظر ما ممکن است وضع تعیینی استعمالی در اوائل بعثت تحقق نداشته باشد ولی در اواخر بعثت محقق شده است.

تذنیب سوم: حصول یا عدم حصول وضع تعیّنی در محل بحث

قول اول: عدم حصول[۲۲] .

محقق نائینی (ره) می‌فرماید: «إنّه لا طریق لنا إلى إثباته[۲۳] فی زمان النبیّ (ص) حتّى تثبت الحقیقه الشرعیّه و علیه تکون الألفاظ المستعمله فی زمانه (ص) مجملات»[۲۴] ‌.

قول دوم: حصول[۲۵] [۲۶] [۲۷] [۲۸] .

محقق اصفهانی (ره) می‌فرماید: «إنّ الوضع التعیّنی- فی الصدر الأوّل بکثره استعمال الشارع للصلاه و الصوم و الزکاه و الحجّ و أشباهها من الألفاظ المتداوله فی لسان الشارع و ألسنه تابعیه- لا بعد فیه، بل حصول الوضع به فی أیّام قلائل قریب جدّاً و إنکاره مکابره. و لذا قلنا بأنّ البحث قلیل الجدوى»[۲۹] .

وضع تعیّنی در رابطه با حقیقت شرعیه محقق شده است؛ یعنی شارع، ائمه (ع)، پیامبر (ص) و مردم دست به دست هم داده‌اند و این الفاظ را در معنای جدید استعمال کرده‌اند (کثرت استعمال به وسیله شارع،متشرعین و… محقق شده است) و وضع تعیّنی محقق شده است. حتی اگر وضع تعیینی ابتدائی و وضع تعیینی استعمالی محقق نشده باشد، حداقل قطعاً وضع تعیّنی محقق شده است؛ لذا می‌توانیم الفاظ شارع را به معانی جدید حمل کنیم.