خارج اصول ۴۲ (وضع: حقیقت شرعیه)

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /حقیقت شرعیه

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث حقیقت شرعیه بود که آیا کثرت استعمال باید در لسان شارع محقق شود که منجر به وضع تعیّنی شود، یا کثرت استعمال ممکن است توسط متشرعه حاصل شود؟ یعنی شارع سه‌بار لفظ «صلاه» را در ارکان مخصوصه استعمال کرد، ولی مردم این لفظ را در محاورات زیاد استعمال کردند و مردم باعث شدند که این لفظ در معنای دوم حقیقت شود. یعنی کثرت استعمال از سوی شارع نیست؛ از سوی مردم است. به این می‌گوییم «مرکب من استعمال الشارع و تابعیه». مجموع استعمالات شارع و تابعین، منجر به تحقق وضع تعیّنی شده است. به نظر ما این مشکلی ندارد.

محقق ایروانی نیز می‌فرمایند: «لظاهر أنّ المراد من الحقیقه الشرعیّه ما تمّ وضعه فی لسان الشارع، لا خصوص ما کان هو تمام علّته مثل ما کان بتعیین منه أو بتعین ناشئ من استعماله فقط. و علیه فیعمّ ما کان وضعه بمجموع استعماله و استعمال غیره حتّى وصل إلى حدّ الحقیقه فی لسانه»[۱] .

وضع تعیّنی، هر دو مورد را شامل می‌شود:

۱. زمانی که علت تامه، شارع است و کثرت استعمال از سوی شارع است.

۲. لفظ در معنای جدید توسط شارع و مردم استعمال شود؛ یعنی «مرکب من استعمال الشارع و تابعیه». به قدری استعمال شود که لفظ حقیقت در آن معنا شود و هرگاه شارع لفظ را استعمال می‌کند، مردم به معنای جدید منتقل می‌شوند. یعنی مردم نیز با استعمالشان به تحقق حقیقت شرعیه کمک کرده‌اند.

به نظر ما حقیقت شرعیه به این صورت نیز محقق می‌شود و الفاظی را که از شارع صادر می‌شود باید بر معنای جدید حمل کنید. فرقی نمی‌کند که این حقیقت شرعیه در زمان شارع محقق شود یا در زمان ائمه (ع). البته اگر در زمان شارع (زمان پیامبر (ص)) منعقد شود، کلمات پیامبر (ص) را بر معنای جدید حمل می‌کنیم. اگر بگوییم حقیقت شرعیه در زمان شارع منعقد نشده، ولی در زمان ائمه منعقد شده است، این الفاظ درصورت استعمال در زمان ائمه (ع) بر معنای جدید حمل می‌شوند. حقیقت شرعیه الفاظی مانند «صلاه» در زمان شارع محقق شده است؛ ولی در معاملات، مثل خیار، مضاربه، شراکت و… که در زمان پیامبر (ص) زیاد استعمال نمی‌شده، ممکن است حقیقت شرعیه در زمان امام صادق (ع) و امام باقر (ع) منعقد شده باشد؛ یعنی این‌ها در زمان امام صادق (ع) و … شایع شده‌اند؛ زیرا گاهی افزوده شدن شرایط و اجزاء باعث می‌شود که ماهیت جدیدی پیدا کند و ممکن است این حقیقت شرعیه در زمان خاصی غیر از زمان پیامبر (ص) محقق شود.