خارج اصول ۲۰ (وضع: تعارض بین تخصیص و مجاز)

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /تعارض احوال/تعارض بین تخصیص و مجاز

صورت هشتم: تعارض بین تخصیص و مجاز

برخی فرموده‌اند که تخصیص اولی از مجاز است.[۱] [۲] [۳] [۴] [۵] [۶]

مثال اول﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَهَ وَأَنتُمْ سُکَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ وَلاَ جُنُبًا إِلاَّ عَابِرِی سَبِیلٍ حَتَّىَ تَغْتَسِلُواْ وَإِن کُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مِّنکُم مِّن الْغَآئِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَیَمَّمُواْ صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[۷] اى کسانى که ایمان آورده‌اید، در حال مستى به نماز نزدیک نشوید تا زمانى که بدانید چه مى‌گویید؛ و [نیز] در حال جنابت [وارد نماز نشوید] -مگر اینکه مسافر باشید- تا غسل کنید؛ و اگر بیمارید یا در سفرید یا یکى از شما از قضاى حاجت آمد یا «لاَمَسْتُمُ النِّسَاء» و آب نیافته‌اید، پس بر خاکى پاک تیمم کنید، و صورت و دست‌هایتان را مسح نمایید، که خدا بخشنده و آمرزنده است.

معنای لمسدرباره معنای لمس در ﴿لاَمَسْتُمُ النِّسَاء﴾ دو احتمال وجود دارد:

۱.
مجاز: علمای شیعه گفته‌اند که بر اساس روایات، منظور از لمس «جماع» است.

۲.
تخصیص: ظاهر این عبارت، لمس زنان است. شافعی‌ها می‌گویند «اگر دستتان به زنی خورد، وضویتان باطل می‌شود». حنبلی‌ها و مالکی‌ها گفته‌اند: «اگر با شهوت به زنی دست بزنید، وضویتان باطل می‌شود». البته مواردی مثل دست زدن به محرم و صغیره و میته را استثناء کرده‌اند.

از نظر قواعد اصولی، حرف علمای اهل سنت مقدم بر علمای شیعه است و مطابق قواعد است اما اگر در روایتی با سند صحیح گفته شد که منظور از لمس، جماع است، قول علمای شیعه مقدم می‌شود.
مثال دوم﴿…فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِکِینَ …﴾[۸] مشرکین، چه کسانی هستند؟ آیا اهل ذمه را نیز شامل می‌شود؟
دو احتمال وجود دارد:

۱. مشرکین اعم از اهل ذمه است و باید آن را تخصیص بزنیم و بگوییم که مقصود از آن مشرکینی است که در ذمه مسلمین نیستند.۲. مشرکین یعنی کسانی که مسلمان نیستند و در ذمه مسلمین نیز نیستند.به نظر ما تخصیص اولی است؛ زیرا:
۱. تخصیص غلبه دارد
۲. تخصیص، حقیقت است و مجاز نیست. اصل این است که معنای حقیقی اراده شود مگر اینکه قرینه‌ای بر معنای مجازی وجود داشته باشد. علما ادله دیگری نیز اقامه کرده‌اند که در جلسه آینده مطرح می‌شود.