خارج اصول ۱۶ (وضع: تعارض احوال لفظ)

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /تعارض احوال لفظ

صورت دوم: تعارض بین مجاز و اشتراکلفظی در قرآن یا روایات وارد شده اما یا مشترک است و دو معنا دارد یا اینکه حقیقت و مجاز است؛ یک معنای حقیقی دارد و یک معنای مجازی. در این صورت اشتراک اولی است یا مجاز؟مثال: در آیه ﴿وَلاَ تَنکِحُواْ مَا نَکَحَ آبَاؤُکُم مِّنَ النِّسَاء﴾[۱] آیا نکاح به معنای «عقد» است یا به معنای «وطی»؟ اگر پدرانتان کسی را نکاح کردند، شما دیگر سراغ او نروید. «نکاح کردند» یعنی چه؟ «عقد کردند» یا «وطی کردند»؟ آیا بعد از عقد پدر، فرزند حق ندارد او را بگیرد یا بعد از وطی پدر؟ نکاح هم در عقد استعمال می‌شود و هم در وطی، آیا قائل شویم که این دو مشترک لفظی‌اند یا حقیقت و مجاز؟

عقد معنای حقیقی نکاحبرخی از علما گفته‌اند: معنای حقیقی نکاح، عقد است و وطی معنای مجازی و از آثار عقد است.دلیل: برای اینکه بگوییم لفظی مشترک است، نیاز به دو وضع داریم. مسلم است که نکاح برای عقد وضع شده است؛ ولی در اینکه نکاح بر وطی هم وضع شده باشد، تردید داریم. وضع نکاح بر وطی مسلّم نیست پس نمی‌توانیم قائل به اشتراک شویم. اشتراک نیاز به وضع جدید دارد ولی مجاز نیاز به وضع جدید ندارد؛ پس وطی، معنای مجازی است.

به نظر ما نیز این حرف درست است. معنای حقیقی نکاح، عقد است و وطی معنای مجازی آن است؛ پس «معقوده الأب» برای إبن حرام می‌شود و وطی ضرورت ندارد.

محقق نراقی می‌فرماید: «کیفیّه التفریع أنّ النکاح استعمل فی العقد و الوطء کلیهما، فیمکن أن یکون من باب الاشتراک و أن یکون من باب الحقیقه و المجاز، فالثانی أولى».[۲]

مرحوم نجفی اصفهانی می‌فرمایند: «ظاهر المشهور هو تقدیم المجاز و هذا هو الأظهر» [۳] و در جای دیگری می‌فرمایند: «حیث عرفت ترجیح المجاز على الاشتراک …».[۴]

ادله تقدیم مجاز:۱. مجاز اغلب و اکثر است.۲. اشتراک مخلّ به تفهیم و تفهم است. «إنّ الاشتراک مخلّ بالتفاهم، فیلزم الاحتراز عنه مهما أمکن».[۵]

۳. بنای عقلا بر این است که مجاز را می‌پذیرند ولی اشتراک را به آسانی نمی‌پذیرند مگر اینکه ثابت شود. پس در مواردی مثل مثال نکاح، هرجا لفظی را در قرآن و… پیدا کردید که در دو معنا استعمال می‌شود، اگر توانستید اثبات کنید مشترک است، مشترک است؛ ولی اگر نتوانستید، حمل بر مجاز کنید. مجاز نیاز به قرینه دارد و حقیقت نیاز به قرینه ندارد.