خارج فقه ۵ (قمار: بازی با آلات قمار بدون رهان)

خلاصه جلسه گذشتهبحث درباره این بود که آیا قمار بر لعب با آلات متعارفه بدون رهان صدق می‌کند یا نه؟ مثلاً بازی با شطرنج یا نرد بدون مراهنه، قمار و حرام است یا نه؟

یکی از روایات مربوط به این باب، این است:

و منها: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ[۱] بِإِسْنَادِهِ عَنْ شُعَیْبِ بْنِ وَاقِدٍ[۲] عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ[۳] عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ (علیهم السلام) فِی حَدِیثِ الْمَنَاهِی قَالَ: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ (ص) عَنِ اللَّعِبِ بِالنَّرْدِ وَ الشِّطْرَنْجِ وَ الْکُوبَهِ وَ الْعَرْطَبَهِ وَ هِیَ الطُّنْبُورُ وَ الْعُودُ وَ نَهَى عَنْ بَیْعِ النَّرْدِ».[۴]

امام خمینی (ره) به این روایت استشهاد کرده‌اند.[۵]

بررسی سند روایت: همه افراد موجود در سند روایت، امامی و ثقه اند؛ بجز شعیب بن واقد. شعیب بن واقد مهمل است و همین کافی است برای اینکه بگوییم روایت اعتبار ندارد.

امام صادق (ع): رسول خدا از «لعب» با نرد و شطرنج و کوبه (نوعی طبل که در موسیقی استفاده می‌شود) و عرطبه (که همان تنبور است) و عود و بیع نرد نهی فرمود.

نهی به لعب خورده است و آنچه لعب منهی است؛ فرقی نمی‌کند بر سر پول باشد یا نه. یعنی فرقی نمی‌کند که همراه مراهنه باشد یا بدون مراهنه.

به نظر ما نمی‌توان به این روایت استدلال کرد؛ زیرا:

۱. این روایت ضعیف السند است.

۲. به متعارف در آن زمان که عبارتست از لعب همراه رهان انصراف دارد. لذا مرحوم امام می‌فرمایند: «اگر شطرنج از حالت قمار خارج شود، دیگر این حکم را ندارد»؛ یعنی در آن زمان آلت قمار بوده است ولی ممکن است الان آلت قمار نباشد؛ یعنی در آن زمان با مراهنه انجام می‌شده و در این زمان بدون مراهنه انجام می‌شود. امام خمینی در اواخر عمرشان فرمودند: «اگر شطرنج از حالت قمار خارج بشود اشکالی ندارد». از این حرف مشخص می‌شود که در ذهن مبارک امام این بوده است که قمار یعنی مراهنه و قمار بدون مراهنه محقق نمی‌شود. لذا می‌فرمایند اگر از حالت قمار خارج شد، اشکالی ندارد و اگر در حالت قمار است و غالب مردم آن را با مراهنه بازی می‌کنند، حرام است.

روایتی دیگر در این رابطه:

و منها: مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِیسَ[۶] فِی آخِرِ السَّرَائِرِ[۷] نَقْلاً مِنْ کِتَابِ جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ[۸] عَنْ أَبِی بَصِیرٍ[۹] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: «بَیْعُ الشِّطْرَنْجِ حَرَامٌ وَ أَکْلُ ثَمَنِهِ سُحْتٌ وَ اتِّخَاذُهَا کُفْرٌ وَ اللَّعِبُ بِهَا شِرْکٌ وَ السَّلَامُ‌ عَلَى‌ اللَّاهِی‌ بِهَا مَعْصِیَهٌ وَ کَبِیرَهٌ مُوبِقَهٌ وَ الْخَائِضُ فیها یَدَهُ[۱۰] کَالْخَائِضِ[۱۱] یَدَهُ فِی لَحْمِ الْخِنْزِیرِ لَا[۱۲] صَلَاهَ لَهُ حتّى یَغْسِلَ یَدَهُ کَمَا یَغْسِلُهَا مِنْ مَسِّ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ وَ النَّاظِرُ إِلَیْهَا کَالنَّاظِرِ فِی فَرْجِ أُمِّهِ وَ اللَّاهِی بِهَا وَ النَّاظِرُ إِلَیْهَا فِی حَالِ مَا یُلْهَى بِهَا وَ السَّلَامُ. عَلَى اللَّاهِی بِهَا فِی حَالَتِهِ تِلْکَ فِی الْإِثْمِ سَوَاءٌ …»[۱۳] .

امام صادق (ع): می‌فرمایند: خرید و فروش شطرنج حرام است و پول گرفتن برای شطرنج حرام است و اتخاذش کفر است و بازی با آن شرک است و سلام کردن بر کسی که شطرنج بازی می‌کند معصیت است و گناه کبیره و کسی که دستش را ببَرد و این شطرنج را بگیرد و بازی کند و…مثل کسی است که دستش را در لحم خنزیر برده است و صلاه ندارد و نمازش قبول نیست تا این که دستش را بشوید؛ همانطور که دستش را بعد از دست زدن به گوشت خنزیر می‌شوید و … وکسی که بازی کننده با شطرنج را نگاه می‌کند و به او سلام می‌دهد، در حالی که او در حال بازی با شطرنج است، مثل همان شخص است که با شطرنج بازی می‌کند. گناهش اینقدر سنگین است.

امام خمینی (ره) به این روایت استشهاد کرده‌اند.[۱۴]

بررسی سند روایت: علیرغم اینکه که دو نفر از روایت این حدیث از اصحاب اجماع‌اند و محمد بن منصور نیز ثقه و امامی است، ولی این روایت مرفوعه است و اتصال سند ندارد؛ پس سند این روایت ضعیف است.

نمی‌توان به این روایت نیز استدلال کرد؛ زیرا:

۱. سند روایت ضعیف است

۲. این روایت می‌گوید: «عمل قمار، کفر و شرک است»؛ در حالی که هیچ کدام از علما این را قبول ندارند.

۳. هیچکدام از علماء نمی‌گویند که سلام کردن بر قمارباز جائز نیست.

۴. هیچکدام از علما شطرنج را نجس نمی‌داند.

۵. هیچیک از علما نگاه کردن به شطرنج را حرام نمی‌داند.

پس این روایت چندین مورد خلاف اجماع دارد و اصحاب به آن عمل نکرده‌اند؛ پس نمی‌توانیم به آن استدلال کنیم.

و منها: مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ[۱۵] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى[۱۶] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[۱۷] عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ[۱۸] عَنْ أَبِی الْحَسَنِ[۱۹] (ع) قَالَ: «النَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ‌ وَ الْأَرْبَعَهَ عَشَرَ[۲۰] بِمَنْزِلَهٍ وَاحِدَهٍ وَ کُلُّ مَا قُومِرَ عَلَیْهِ فَهُوَ مَیْسِرٌ».[۲۱]

امام رضا (ع) فرمودند: این سه مورد، به منزله یک چیز اند و هرچه که با آن قمار شود، میسر است و باید از آن دوری کرد.

امام خمینی (ع)[۲۲] و آیت الله سبحانی به این روایت استشهاد کرده‌اند.

بررسی سند روایت: این روایت سندش درست است.

به نظر ما نمی‌توان به این روایت استدلال کرد؛ زیرا روایت می‌گوید که قمار «بالآلات المتعارفه للقمار» حرام است و متعارف در آن زمان، لعب همراه با رهان بوده است. لذا انصراف دارد به لعب همراه رهان. علاوه بر این تمام لغویین «قمار» را در جایی می‌دانند که رهان وجود داشته باشد. پس اطلاق و عموم وجود ندارد.

امام خمینی (ره): «الظاهر أنّه بصدد نفی الخصوصیّه عن آله خاصّه کالنرد و الشطرنج و إلحاق سائر الآلات بهما»[۲۳] . یعنی تمام آلات قمار مثل شطرنج است؛ زیرا در این روایت شطرنج و نرد آمده و اربعه عشر را هم اضافه کرده است؛ پس معلوم می‌شود که منظور آلات قمار است. آلات قمار این حکم را دارد که لعب به آنها حرام است. این فرمایشی است که حضرت امام (ره) فرموده‌اند.

امام خمینی (ره) عبارت دیگری نیز دارند:

«الإنصاف أنّ الخدشه فی دلاله الروایات و فی إطلاقها فی غیر محلّها. نعم هی لا تدلّ على حرمه اللعب بمطلق الآلات، لاحتمال خصوصیّه فی النرد و الشطرنج، کما یظهر من التأکیدات الوارده فیهما، سیّما الشطرنج، لکن‌ یمکن الاستدلال على المطلوب بعموم المنزله‌ فی صحیحه معمّر بن خلّاد»[۲۴] .

یعنی: خدشه در این روایات درست نیست. دلالت این روایات درست است و با توجه به اینکه چند روایت‌اند، سندشان را نیز می‌پذیریم. بله؛ احتمال دارد که روایات تمام آلات قمار را شامل نشود و حرمت مطلق را فقط در نرد و شطرنج بیان کند. با توجه به تاکید زیاد روایات بر شطرنج، می‌توان گفت که شطرنج خصوصیتی دارد و به خاطر آن خصوصیت حرام شده است؛ چه رهان باشد و چه رهان نباشد. لکن می‌توان از روایت آخر، حرمت بازی با تمام آلات متعارفه را استفاده کرد؛ چه با رهان و چه بدون رهان.

ولی به نظر ما این فرمایش مرحوم امام درست نیست؛ زیرا این روایت ضعیف و مرفوعه است. سائر روایات نیز فقط درمورد شطرنج و نرد بود و برای غیر نرد و شطرنج، روایت معتبر دیگری نداشتیم.

لذا آیت‌الله مکارم فرموده‌اند:

«إذا کان هذا إشاره إلى ما کان متداولاً فی تلک الأیّام من اللعب مع المراهنه و لا أقلّ من احتمال ذلک، فیشکل الأخذ بعمومها أو إطلاقها أیضاً»[۲۵] .

یعنی: اگر این‌ها به لعب آن زمان که با رهان انجام می‌شد، اشاره داشته باشند، نمی‌توانیم به عموم و اطلاق این روایات تمسک کنیم.

به نظر ما فرمایش آیت الله مکارم، فرمایش درست و متینی است.

آیت‌الله مکارم همچنین می‌فرمایند که:

«دعوى الإنصراف مع أخذ عنوان اللعب فی هذه الأخبار و عدم دخل المراهنه فی عنوان اللعب لا یخلو عن إشکال»[۲۶] .

یعنی: از طرفی نمی‌توانیم به اطلاق و عموم تمسک کنیم و از طرفی هم در این روایات روی «لعب» با این آلات تکیه شده است؛ نه بر روی رهان. لذا انصراف را هم نمی‌توانیم بپذیریم.

نظر ما به این فرمایشات آیت الله مکارم نزدیک است.

ولی آیت‌الله خوئی می‌فرماید که:

«التحقیق أن یستدلّ على الحرمه بالمطلقات الکثیره الناهیه عن اللعب بالنرد و الشطرنج و بکلّ ما یکون معدّاً للتقامر، فإنّه لا شبهه أنّ اللعب بالاُمور المذکوره یعمّ بما کان مع المراهنه أو بدونها»[۲۷] .

یعنی: برداشت من از مجموع این روایات این است که بازی کردن با آلات قمار حرام است؛ چه مراهنه ای باشد و چه نباشد.

نکته‌: در فرمایش امام و آیت الله خویی روی آلات قمار تاکید شده است. منظور از آلات قمار شطرنج و نرد است یا آنچه که در جامعه اسلامی به وسیله آن قمار می‌کنند (بازی با رهان)؟ آیا بازی کردن با نرد بدون شرط و رهان حرام است؟ امام در پاسخ خواهند گفت که حرام است؛ زیرا غالب مردم به وسیله این آلات قمار می‌کنند و اقتصاد مملکت را خراب می‌کنند. مرحوم خویی نیز همین را میگویند. اما اگر آلات قمار از آلت قمار بودن خارج شود و بیشتر مردم آن را با مراهنه بازی نکنند، در این صورت دیگر اسم آلات قمار بر آن صدق نمی‌کند و به نظر امام و آیت الله خویی نیز حرام نخواهد بود. جمع بین کلمات امام و آیت الله خویی این است: اگر چیزی در غالب کشورهای اسلامی، آلت قمار است (یعنی آن را با رهان بازی می‌کنند)، باید از آن اجتناب کرد؛ حتی در خانه خود؛ اما اگر از عنوان آلت قمار خارج شد، در این صورت بازی با آن اشکالی ندارد.