گفت و گو حضرت آیت الله محسن فقیهی دامت برکاته با خبرگزاری شفقنا

* یکی از مواردی که نیاز آن در جامعه امروز ایران به وفور قابل لمس و درک است، سیره سیاسی امیرمؤمنان علی(علیه السلام) می‌باشد. به عنوان اولین پرسش بفرمایید آن حضرت مهمترین وظیفه زمامداران و مسئولان در حکومت را چه می‌دانستند؟

با عرض تبریک عید الله الاکبر عید سعید غدیر خم به محضر همه شیعیان جهان و حقیقت‌طلبان و ولایت‌مداران. سیره فردی و اجتماعی حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیهماالسلام به عنوان یک سیره جامع و کامل برای نیل بشر به سعادت دنیوی و اخروی می‌تواند و باید مطالعه، تبیین و آموزش داده شود و اندیشمندان و فرهیختگان به طور دقیق تاریخ گفتاری و رفتاری آن ‌شخصیت یگانه بشریت را مطالعه کنند و نقشه راه بشریت به سوی حیات طیبه دنیوی و اخروی را بر اساس این سیره، ترسیم نمایند.

یکی از ابعاد شخصیتی آن حضرت که می‌تواند به عنوان محور بسیاری از مباحث اجتماع مطرح شود، بحث زمامداری آن حضرت و اصول و قواعدی است که به‌عنوان الگوی حکومت اسلامی در آن اجرا می‌شد.

مهمترین و اصلی‌ترین وظیفه زمامدار، هدایت مردم به سوی سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت است

باید به این مطلب اعتراف کنیم که در یک جلسه امکان بیان اصول و چهارچوب‌هایی که حضرت آن را ترسیم و بدان عمل می‌کردند نیست؛ لیکن از باب «مالایدرک کلّه لایترک کلّه» به گوشه‌ای از سیره زمامداری حضرت می‌پردازیم: اوّلین مطلبی که در این باره باید گفته شود وظیفه اصلی و اساسی زمامدار است که امیرالمؤمنین علی علیه السلام آن را اینگونه بیان می‌فرمایند: «إِنَّهُ لَیْسَ عَلَی الْإِمَامِ إِلَّا مَا حُمِّلَ مِنْ أَمْرِ رَبِّهِ الْإِبْلَاغُ فِی الْمَوْعِظَهِ وَالِاجْتِهَادُ فِی النَّصِیحَهِ وَالْإِحْیَاءُ لِلسُّنَّهِ وَإِقَامَهُ الْحُدُودِ عَلَی مُسْتَحِقِّیهَا وَإِصْدَارُ السُّهْمَانِ عَلَی أَهْلِهَا» یعنی مهمترین و اصلی‌ترین وظیفه زمامدار، انجام دستورات الهی و هدایت مردم به سوی سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت است؛ چرا که حکومت اسلامی، همان ادامه راه پیامبران الهی و اهل بیت علیهم السلام است.

* امیرالمؤمنین علی علیه السلام تأکید فراوانی به مسأله اعتماد مردم به حکومت و مسئولان داشتند. در این باره توضیحی بفرمایید؟

بله، آن حضرت جلب اعتماد عمومی را از نقاط کلیدی حکومت اسلامی می‌دانستند و بارها به این نکته مهم توصیه فرموده‌اند.

مسئولان در حکومت اسلامی باید نسبت به مردم طوری رفتار کنند که حُسن ظن آنها را نسبت به خود جلب نمایند. اعتماد مردم به بدنه حاکمیت، آثار بسیاری دارد که امیرالمؤمنین علی علیه السلام به ضرورت این کار و برخی فواید آن در بخشی از توصیه‌های خود، این‌چنین اشاره ‌فرماید: «وَاعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ بِأَدْعَی إِلَی حُسْنِ ظَنِّ رَاعٍ بِرَعِیَّتِهِ مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَیْهِمْ وَتَخْفِیفِهِ الْمَئُونَاتِ عَلَیْهِمْ وَتَرْکِ اسْتِکْرَاهِهِ إِیَّاهُمْ عَلَی مَا لَیْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ فَلْیَکُنْ مِنْکَ فِی ذَلِکَ أَمْرٌ یَجْتَمِعُ لَکَ بِهِ حُسْنُ الظَّنِّ بِرَعِیَّتِکَ فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ یَقْطَعُ عَنْکَ نَصَباً طَوِیلًا» یعنی بدان، بهترین چیزی که حسن ظن والی نسبت به رعیتش را سبب می‌شود، نیکی والی است در حق رعیت و کاستن از بار رنج آنان و به اکراه وادار نکردنشان به انجام‌دادن کارهایی که بدان ملزم نیستند. تو باید در این‌باره چنان باشی که حُسن ظن رعیت برای تو فراهم آید؛ چرا که حُسن ظن آنان، رنج بسیاری را از تو دور می‌سازد.»

* یکی از مواردی که حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) همواره به آن تأکید داشتند، نحوه برخورد و تعامل رهبران و کارگزاران با مردم بود. به چه دلیل این مسأله حائز اهمیت است و امیرمؤمنان در این زمینه چه سیره، توصیه‌ها و تأکیداتی به مسئولان داشتند؟ 

از مطالب مهمّی که امیرالمؤمنین علی علیه السلام در سیره حکومت‌داری خویش بسیار بر آن تأکید داشتند، رابطه مسئولان با مردم و کیفیت آن بود. البته این بحث، مجال وسیعی می‌خواهد که بتوانیم درباره ابعاد مختلف آن سخن بگوییم؛ لیکن فقط به یک نکته مهم از این سیره اشاره کنم و آن، بحث ارتباط مباشر و مستقیم با مردم است آن هم با این هدف که مسئولان از رنج‌ها و کاستی‌های مردم آگاه شوند و اجازه ندهند که بی‌اطلاعی از امور مردم، بین آنها و جامعه فاصله بیندازد.

آن حضرت به مالک اشتر می‌فرماید: مبادا دوری تو از مردم طولانی شود و آنان نتوانند تو را ببینند و مشکلاتشان را بازگو کنند. برای کسانی که به تو نیاز دارند، زمانی معین کن که در آن فارغ از هر کاری به آنان پردازی. برای دیدار با ایشان به مجلس عام بنشین؛ مجلسی که همگان بتوانند در آن حاضر شوند و برای خدایی که آفریدگار توست، در برابرشان فروتنی نما و بفرما تا سپاهیان، یاران، نگهبانان و پاسبانان به یک سو شوند تا سخنگویشان بی‌هراس و لکنت زبان سخن خویش را بگوید. تا آنجا که عدم ارتباط با مردم را مایه ایجاد ابهام در جامعه و سلب اعتماد می‌شمارد: «فَلَا تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَکَ عَنْ رَعِیَّتِکَ فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلَاهِ عَنِ الرَّعِیَّهِ شُعْبَهٌ مِنَ الضِّیقِ وَ قِلَّهُ عِلْمٍ بِالْأُمُورِ وَ الِاحْتِجَابُ مِنْهُمْ یَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ فَیَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْکَبِیرُ وَ یَعْظُمُ الصَّغِیرُ وَ یَقْبُحُ الْحَسَنُ وَ یَحْسُنُ الْقَبِیحُ وَ یُشَابُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ وَ إِنَّمَا الْوَالِی بَشَرٌ لَا یَعْرِفُ مَا تَوَارَى عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الْأُمُورِ وَ لَیْسَتْ عَلَى الْحَقِّ سِمَاتٌ تُعْرَفُ بِهَا ضُرُوبُ الصِّدْقِ مِنَ الْکَذِب»

* امیرالمؤمنین علی علیه السلام با ضعیفان و نیازمندان جامعه چگونه برخورد می‌کردند و چه توصیه‌هایی به مسئولان در رفع نیازهای آنان داشتند؟

در این رابطه اوّلا باید این موضوع را مطرح کنیم که خود حضرت علیه السلام با اینکه تمام بیت المال در دستان مبارکشان بود لیکن در نهایت زهد و ساده‌زیستی زندگی می‌کردند و خود را مساوی با طبقه ضعیف و نیازمند جامعه قرار می‌دادند که این مسأله امروزه باید مورد توجه جدی مسئولان محترم ما قرار گیرد تا بتوانند همدردی با نیازمندان و محرومان داشته باشند و طوری نباشد که مردم ضعیف، حسرت زندگی مسئولان را داشته باشند.

آن حضرت هنگامی که به بازار می‌رفت و کالایی می‌خرید، خودش آن را به منزل می‌برد؛ برخی اوقات در حالی که همه بیت‌المال در اختیارش بود، شمشیرشان را برای هزینه‌های زندگی به فروش می‌گذاشتند.

همیشه با نیازمندان و ضعیفان مصاحبت و هم‌نشینی داشتند؛ از آنها دلجویی و با آنها همدردی می‌کردند؛ و به کارها و شکایات آنها، شخصاً رسیدگی می‌نمود.

آن حضرت نان جو مصرف می‌کرد و از غذاهای لذیذ تناول نمی‌کرد، و می‌فرمود: «عَلِّلِ النَّفْسَ بِالْقُنُوعِ وَإِلّا طَلَبَتْ مِنْکَ فَوْقَ ما یَکْفیها» یعنی نفست را با قناعت مداوا و علاج کن، و الاّ بیشتر از آنچه را که برای او کافی باشد, از تو درخواست و تقاضا می‌کند.

ببینید آن حضرت با اینکه زمامدار جامعه اسلامی بود، لباس خود را وصله می‌زد؛ جامه وصله‌دار می‌پوشید و می‌فرمود: «یَخْشَعُ لَهُ الْقَلْبُ وَتَذِلُّ بِهِ النَّفْسُ وَیَقْتَدی بِهِ الْمُؤْمِنُون» قلب انسان به‌وسیله لباس کهنه و مندرس، فروتنی می‌یابد، و نفس امّاره رام انسان می‌شود و مؤمنان از این روش درس و سرمشق می‌گیرند.

غرض اینکه امیرالمؤمنین علی علیه السلام نسبت به فقرا و نیازمندان جامعه اهتمام ویژه‌ای داشتند و به مسئولان و کارگزاران حکومت نیز همواره این توصیه را داشتند که این قشر از مردمان جامعه باید مورد توجه باشند.

امروز هم نیاز اصلی جامعه و نظام مقدّس ما همین است. باید مسئولان عزیز به این امر توجه ویژه داشته باشند. طبق روایت شریف «من لا معاش له لا معاد له», کسی که معیشت نابسامانی داشته باشد، نمی‌تواند به معنویات و مسائل اخروی توجه کند، زیرا همه وقتش را به دنبال این است که لقمه نانی پیدا کند تا سیر شود.

جامعه‌ای که مردمانش فقیر و تنگدست باشند، هیچ قید و بندی ندارد و ممکن است دست به انواع فساد بزند تا فقر خود را رفع کند. بنابراین مسئولان باید بدانند که ابتدا باید وضعیت مادی و معیشتی مردم را سامان بخشید؛ سپس از آنها انتظار معنویات داشت.

* تکالیف و حقوق متقابل مردم و مسئولان در حکومت اسلامی در سیره امیرمؤمنان علیه السلام چگونه تبیین می‌شود؟

اگر بخواهیم به طور خلاصه تکلیف و حقوق متقابل مردم و مسئولان در حکومت و نظام اسلامی را بیان کنیم، حضرت امیرالمؤمنین علیه الصلاه والسلام همه مطلب را در دو سطر بیان فرموده‌اند:

«انَّ لی عَلَیکمْ حَقّاً وَ لَکمْ عَلَی حَقّ. فَامّا حَقُّکمْ عَلَی فَالنَّصیحَهُ لَکمْ وَتَوْفیرُ فَیئِکمْ عَلَیکمْ وتَعْلیمُکمْ کیلا تَجْهَلوا وَ تَأدیبُکمْ کیما تَعْلَمَوا. وَ أمّا حَقّی عَلَیکمْ فَالْوَفاءُ بِالْبَیعَهِ وَ النَّصیحَهُ فِی الْمَشْهَدِ وَ الْمَغیبِ وَ الْاجابَهُ حینَ ادْعوکمْ وَ الطّاعَهُ حینَ امُرُکمْ»

مسئولان موظف به تأمین رفاه مردم و فقرزدایی از جامعه هستند

اولین وظیفه مسئولان در حکومت اسلامی، خیرخواهی و دلسوزی برای همه مردم و آماده سازی زمینه‌های نیل به سعادت و خوشبختی است. وظیفه بعدی، تأمین رفاه مردم و فقرزدایی از جامعه است که مسئولان باید اهتمام ویژه داشته باشند. تعلیم و آموزش و تربیت همگانی، وظیفه‌های بعدی کارگزاران در نظام اسلامی است تا جهل و جهالت و فساد و بداخلاقی را از جامعه برطرف و محو کنند.

امیرمؤمنان ارواحنا فداه در ادامه پس از آن که حاکمان تکالیفشان را نسبت به مردم و جامعه اجرایی و عملی کردند به حقوق حاکمان و تکلیف مردم نسبت به آنان اشاره نموده و می‌فرمایند: وفاداری به پیمانی که با کارگزاران حکومت بستند؛ خیرخواهی و پند و اندرز دلسوزانه مسئولان؛ پاسخ به دعوت کارگزاران و زمامداران حکومت اسلامی و اطاعت از قوانینی که توسط کارگزاران نظام اسلامی بر پایه قوانین اسلامی وضع می‌شود از وظایف مردم نسبت به نظام اسلامی است.

غرض اینکه روز عید غدیر، روز درس‌گرفتن از تعالیم و آموزه‌های مکتب غدیر در ابعاد فردی و اجتماعی است و همگان در همه اقشار و اصناف از مردم و مسئولان باید غدیر را بشناسند، صاحب آن و سیره او را مطالعه و دقّت کنند تا بتوانند با الگوگرفتن از گفتار و رفتار ایشان به حیات طیّبه و زندگی سعادتمندانه دنیا و آخرت نایل گردند.