خارج فقه

موضوع: مقوّمات غیبت/مبحث غیبت/مکاسب محرّمه

خلاصه جلسه گذشته: بحث در غیبت بود و اینکه آیا معنای غیبت عام است و شامل تهمت هم می‌شود؟ نظر بعضی از علما این است که غیبت یعنی پشت سر کسی صحبت کردن چه عیب در او باشد یا نباشد؛ که طبق این تعریف تهمت هم در معنای غیبت داخل می‌شود. برای این مدّعا استدلال کرده و مؤیّداتی ذکر کرده‌اند. دلیل اوّل در جلسه قبل مورد بحث قرار گرفت.

دلیل دوّم: مرحوم امام می‌فرماید که شأن نزول آیه غیبت در مورد تهمت است؛ یعنی دو نفر به شخصی تهمت زدند وقتی خبر به پیامبر رسید، ناراحت شدند و سپس این آیه نازل شد که: «ولایغتب بّعضکم بعضا أیحبّ أحدکم أن یأکل لحم أخیه میتا فکرهتموه»[۱] در مجمع البیان آمده که: «قوله «وَ لاَ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً» نزل فی رجلین من أصحاب رسول الله ص اغتابا رفیقهما و هو سلمان بعثاه إلى رسول الله ص لیأتی لهما بطعام فبعثه إلى أسامه بن زید و کان خازن رسول الله ص على رحله فقال ما عندی شی‌ء فعاد إلیهمافقالا بخل أسامه و قالا لسلمان لو بعثناه إلى بئر سمیحه لغار ماؤها ثم انطلقا یتجسسان عند أسامه ما أمر لهما به رسول الله فقال لهما رسول الله ص ما لی أرى خضره اللحم فی أفواهکما قالا یا رسول الله ما تناولنا یومنا هذا لحما قال ظللتم تأکلون لحم سلمان و أسامه فنزلت الآیه».[۲] معلوم است که توصیفی که نسبت به سلمان و اسامه کردند صحیح نبوده و عیب در آن‌ها وجود نداشته است؛ لذا آیه طبق این نقل، در مورد تهمت نازل شده است.

اشکال: به نظر ما اوّلاً سند این روایت ضعیف است و ثانیاً شأن نزول هیچوقت دلیل بر انحصار آیه در مورد نیست و این استدلال به فرض اینکه سند روایت هم صحیح باشد کاشف از این است که گاهی غیبت به تهمت هم اطلاق می‌شود و استعمال هم گاهی حقیقت است و گاهی مجاز. لذا ممکن است استعمال غیبت در تهمت مجاز باشد. ثالثاً این سند این روایت یا صحیح است و یا صحیح نیست، اگر صحیح باشد، دلالت می‌کند که استعمال غیبت در مورد تهمت در زمان رسول الله (ص) هم استعمال شده، اگر این روایت ضعیف باشد باز هم دلالت دارد بر اینکه استعمال غیبت در مورد تهمت درست بوده؛ یعنی عرب‌ها در آن زمان استعمال می‌کرده‌اند.

دلیل سوّم: مرحوم امام به ظاهر و اطلاق روایات دیگری استدلال می‌کنند. در دو روایت به اطلاق استدلال کرده و در دو روایت به ظاهر آن‌ها.

اما دو روایتی که به اطلاق آن‌ها استدلال کرده:

روایت اوّل: «تفسیر علی بن إبراهیم: أبی، عن ابن أبی عمیر، عن هشام، عن أبی عبد الله علیه السلام قال:من قال فی مؤمن ما رأت عیناه، وسمعت أذناه کان من الذین قال الله: ” إن الذین یحبون أن تشیع الفاحشه فی الذین آمنوا لهم عذاب ألیم فی الدنیا والآخره».[۳] مرحوم امام می‌فرماید این روایت اطلاق دارد و شامل تهمت هم می‌شود. «وسمعت أذناه»، شامل غیبت و تهمت می‌شود.

سند روایت: علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، امامی و ثقه است. ابراهیم بن هاشم قمی، اختلافی است ولی به نظر ما امامی و ثقه است. محمد بن ابی عمیر زیاد، امامی و ثقه است و از اصحاب اجماع می‌باشد. هشام مشترک بین هشام بن حکم است که امامی و ثقه می باشد و هشام بن سالم که امامی و ثقه است و هاشم بن المثنّی الحنّاط که امامی و ثقه است.

اشکال: ظاهر جمله «وسمعت أذناه» به قرینه «ما رأت عیناه» این است که مطالبی را بیان شود که یقینی است؛ پس منظور این روایت غیبت است نه تهمت.

روایت دوّم: «وعن علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن بعض أصحابه، عن أبی عبدالله علیه‌السلام قال: من قال فی مؤمن ما رأته عیناه وسمعته اذناه فهو من الذین قال الله عزّ وجّل: إن الذین یحبون أن تشیع الفاحشه فی الذین آمنوا لهم عذاب ألیم».[۴]

سند روایت: علی بن ابراهیم قمی، امامی و ثقه است. ابراهیم بن هاشم قمی، اختلافی است ولی به نظر ما امامی و ثقه است. محمد بن ابی عمیر زیاد، امامی و ثقه است و از اصحاب اجماع می‌باشد.

این روایت هم مانند روایت قبل است و همان اشکال بر آن وارد است.

مرحوم امام بعد از ذکر این دو روایت می‌فرماید: اطلاق «ما سمعت أذناه» این است که شامل غیر موافق با واقع (که همان تهمت است) نیز می‌شود.[۵]