موضوع: موضوع و مسائل علم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت پیرامون این بود که موضوع علم با موضوعات مسائل چه نسبتی با هم دارند. آیا نسبت بین آن‌ها نسبت کلی و فرد است؛ یا نسبت کل و جزء است؛ یا هر دو (در برخی از علوم کلی و جزء است در برخی کلی و فرد و برخی علوم هم کلی و فرد دارد و هم کلی و جزء)؟

موضوع علم نحو، کلمه است؛ «الفاعل کلمه»، «المفعول کلمه»؛ این‌ها از قبیل افراد برای موضوع هستند. موضوع علم جغرافیا زمین است؛ هنگامی که پیرامون یک کشور خاص تحقیق می‌شود از قبیل کل و جزء است؛ یعنی پیرامون جزئی از زمین تحقیق می‌شود.

کلام مرحوم امام خمینی در مقام

مرحوم امام مؤیّدی ذکر می‌کنند برای این‌که رابطه بین موضوع علم با موضوعات مسائل از قبیل کلی و فرد است؛ به این بیان که: قضایا بر دو قسم‌اند: قضایای حقیقیه و قضایای خارجیه.

قضیه حقیقیه: آن قضیه‌ای که موضوع و محمولش مربوط است به افراد محققه الوجود و مقدره الوجود؛ یعنی افراد موجود در خارج و افرادی که موجود نیستند و بعداً موجود می‌شوند. مثال: الانسان حیوان الناطق (انسان حیوانی است ناطق) یعنی انسانی که اکنون موجود است حیوان ناطق است و انسانی که بعداً موجود می‌شود هم حیوان ناطق است.

قضیه خارجیه: پیرامون افراد تحقق یافته صحبت می‌کند نه افرادی که بعداً به وجود می‌آیند. مثلاً گفته شود افراد موجود در مسجد مؤمن هستند؛ این افراد موجود مؤمن هستند اما افرادی که بعداً می‌آیند معلوم نیست مؤمن باشند.

پرسش: شارع مقدس می‌فرماید: ﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الْقِصَاصُ فِی الْقَتْلَى﴾،[۱] ﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ﴾[۲] ﴿وَأَقِیمُواْ الصَّلاَهَ وَآتُواْ الزَّکَاهَ وَارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِینَ﴾[۳] ؛ این بیانات شارع، آیا قضایای حقیقیه هستند یا خارجیه؟ به عبارت دیگر آیا فقط به افراد موجود در خارج امر به اقامه نماز می‌شود بدون توجّه به آیندگان،‌ یا اینکه امر متوجه افرادی که در آینده هم می‌آیند می‌شود؟

مرحوم امام خمینی می‌فرمایند احکام، اکثراً قضایای حقیقیه بوده و مربوط به زمان خاصّی نیستند؛ درنتیجه رابطه موضوع علم با موضوعات مسائل از قبیل کلی و فرد است.

موضوع فقه، افعال مکلفین است؛ مراد، افعال مکلفین موجود و مکلفین در آینده است. فقیه، رساله را برای مقلدین موجود و هم برای مقلدین آینده می‌نویسد؛ بنابراین قضایای حقیقیه‌اند که از قبیل کلی و فرد محسوب می‌شوند.

مرحوم امام می‌پذیرند که در برخی علوم مانند طب، جغرافیا، تاریخ و …، قضایا خارجیه هستند؛ مثلاً ممکن است در آینده حدود مرزی یک کشور تغییر کند یا در علم تاریخ، زمانی که از واقعه‌ای صحبت می‌شود یک قضیه خارجیه است.

ایشان می‌افزایند: برخی علوم هم هستند که موضوع آن‌ها با موضوعات مسائل، اتحاد دارند؛ همچون علم عرفان که موضوعش «الله تعالی» است و مسائل آن مانند «الله تعالی عالم» «الله تعالی قادر» است. در اینجا رابطه موضوع با موضوعات مسائل رابطه عینیت برقرار است.[۴]

مسائل علممسائل هر علمی چیست؟ آیا ملاک و شاخصی برای تشخیص مسائل علوم وجود دارد؟ در اینجا اقوالی وجود دارد:قول اولمحقق نراقی می‌فرماید: «مسائل کلّ علم لمّا کانت هی المطالب المثبته فیه أعنی المجموع المرکّب من الموضوع والمحمول».[۵] مسائل هر علمی همان مطالب موجود در آن است یعنی مجموع مرکب از موضوع و محمول.

اشکال: این فرمایش کافی نیست موضوعات و محمولات زیادی مطرح است با این فرمایش می‌توان یک موضوع و محمول را در هر علمی داخل نمود و از مسائل آن قلمداد کرد.

از همین رو است که مرحوم امام خمینی می‌فرماید موضوع و محمول باید با علم مناسبت داشته باشد.[۶]

قول دوممحقق رشتی می‌فرماید: «مسأله کلّ علم ما یکون محمولها عرضا ذاتیّا لموضوع العلم و موضوعها جزء لموضوع العلم أو فردا له أو عرضا لعرضه الذّاتی»[۷]

اشکال: این فرمایش در صورتی است که بحث «عرض ذاتی» را پذیرفته باشید و حال آن‌که ما چنین تعریفی را از موضوع علم نپذیرفتیم.