تفسیر

موضوع: جلسه:تفسیر آیه ۴۶ سوره بقره

وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَهِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَهٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِینَ ﴿۴۵﴾الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُوا رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ ﴿۴۶﴾

صحبت در رابطه با تفسیر آیه ۴۶ از سوره‌ی بقره بود.در آیه قبل خداوند فرمود به واسطه صبر و نماز از خداوند متعال عون و یاری بجویید.و در ادامه فرمودند:«این صبر و نماز بر هر کسی جز خاشعین بزرگ است».یعنی گفتن آن به زبان آسان و سهل است،ولی در عمل کار سختی است.استعانت به صبر و نماز جز بر خاشعین،بر هر کسی سخت و گران است.

سؤال:مرجع ضمیر در “إنّها لکبیره” به نماز بازمی‌گردد.شما چرا به استعانت برگرداندید.؟

پاسخ استاد:به این جهت که آنچه بر غیرخاشعین بزرگ و سخت است،هم صبر و هم نماز است.و دلیلی بر استثنای صبر از این سختی نیست.بلکه باید هر دو بر غیر خاشعین سخت و بزرگ باشند.پس ضمیر را به استعانت که از جمله‌ی قبل انتزاع می‌کنیم برمی‌گردانیم،تا معنای بهتر را استظهار کنیم.

آیه در مقام توصیه‌ی یک راه حل برای انسان در مقام بحران‌ها و حوادث است.این که انسان در هنگامه‌ی شدت بلایا،حتی در حد دو رکعت نماز بخواند.به انسان آرامش می‌بخشد.

در ادامه خداوند این استعانت و تمسّک به نماز و صبر را بر همه‌ مشکل و بزرگ می‌شمارد.مگر کسانی که خشوع دارند.خشوع مربوط به قلب انسان است.به خلاف خضوع که به ظاهر انسان بازگشت دارد.یعنی اگر کسی در ظاهر با شما از در محبّت و ارادت وارد می‌شود،نسبت به شما خضوع دارد.اما اگر در دل هم محبّت شدید و ارادتی عمیق داشته باشد،نسبت به شما خشوع دارد.کسانی که در درون سینه و در نهان قلب،ارادت و مودّت به خداوند داشته باشند،خشوع نسبت خدا دارند.صاف کردن قلب و تسویه و تنویر آن کار آسانی نیست.

اما خاشعین چه کسانی هستند.؟کسانی که به ملاقات پروردگار خود ظنّ و امید دارند:« الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُوا رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ».هر چه انسان به معاد و روز حساب بیشتر اعتقاد و باور داشته باشد،خشوع قلب و صدق عمل در او بیشتر می‌شود.عمده کسانی که خود را مؤمن می‌خوانند،تنها معاد را به عنوان وردی بر لبانشان جاری می‌کنند.ولی در مقام عمل هیچ تأثیری از این اعتقاد نمی‌توان یافت.اما کسانی که به آگاهی رسیده‌اند و معاد را به باوری والا پذیرفته‌اند،خشوع حقیقی در دل و جانشان خانه می‌کند.و حتی اگر احتمالی قوی به رسیدن روز حساب و بهشت و جهنم در باور ما باشد،باز هم این خشوع در دل ما شکل می‌گیرد.حتی ظنّ هم نسبت به این روز،بازدارندگی عملی و اثر مشهود در زندگی انسان می‌گذارد.

برخی از مفسّرین آمده‌اند “یظنّون” را به معنی “یعملون” گرفته‌اند.همانطور که در سایر آیات هم می‌فرماید:«وَ بِالْآخِرَهِ هُمْ یُوقِنُونَ»[۱] ،فلذا باید ظنّ در آیه را به معنی علم گرفت.

نکته‌ای که در این تعبیر آیه نهفته است،قوت احتمالی است که خاشعین می‌دهند.یعنی نیازی به علم نیست.احتمال اگرچه احتمال است،ولی چون محتمل روز قیامت است و حساب و کتاب بنده و ثواب و عقاب او در آن واقع می‌شود،احتمال قوت و اثرگذاری بالایی را می‌یابد.

نکته‌ی دیگری که در این آیه مطرح است،فراز دوم آیه ۴۶ است:« وَأَنَّهُمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ»؛آیا این فراز تکرار همان ملاقات پروردگار است.؟می‌توانیم تفاوتی بین این دو بیان کنیم.ملاقات با پروردگار که در فراز اول مطرح می‌شود،مختص به خاشعین است.ولی در رجوع به ساحت پروردگار هیچ فرقی میان خاشع و غیرشان،از کافرین و مشرکین و…نیست.این بیان بازگشت همگان به سمت خداست.ولی ملاقات با خدا در خصوص خاشعین است.البته برخی هم این دو فراز را تکرار هم دانسته‌اند.و هر دو یکی است.یعنی انسان‌های خاشع گمان بر ملاقات با خداوند و رجوعشان به ساحت خداوند دارند.

نکته دیگر این است؛برخی “یظنّون” را به معنی “یرجون” دانسته‌اند.مثل آیه :« فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ أَحَدًا»[۲] .ولی به نظر می‌رسد این آیه با آن متفاوت است.آن آیه به یک مقامی اشاره می‌کند که برای همگان قابل دستیابی است.ولی این آیه مقامی را برای خاشعین مطرح می‌کند،که همان مقام محمود است.