تفسیر

موضوع: تفسیر آیه ۵۶ سوره بقره

«وَ إِذْ قُلْتُمْ یَامُوسىَ‌ لَن نُّؤْمِنَ لَکَ حَتىَ‌ نَرَى اللَّهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَهُ وَ أَنتُمْ تَنظُرُونَ (۵۵) ثمُ‌ بَعَثْنَاکُم مِّن بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (۵۶)»[۱]

خلاصه جلسه گذشته: بحث ما در رابطه با آیات سوره بقره بود. به این آیه رسیدیم که بنی‌اسرائیل پس از آنکه خدا ایشان را از چنگال فرعونیان رها ساخته و موسی را به عنوان پیامبر برای ایشان برگزید و آن‌همه معجزه برای ایشان فرو فرستاد، حتّی صحبت کردن خدا با موسی را هم دیدند، باز به سراغ کفر خویش رفته و شاکر او نبودند. آن‌ها در رابطه با گوساله‌ای که سامری برایشان ساخت، سست شده و از توحید به شرک تنزّل کردند. و باز پس از آن هم از موسی تقاضای دیدن آشکارای خداوند را کردند. در همین ماجرا بود که خداوند صاعقه‌ای را بر کوهی فرو فرستاد و از شدت انفجار و مهابت آن تمام برگزیدگان بنی‌اسرائیل جان داده و مردند.

در اینجاست که خداوند می‌فرماید از انعام ما بر شما، یکی همین بود که شما را پس از مرگتان دوباره برانگیخته و حیات مجدّدی بخشیدیم:” ثمُ‌ بَعَثْنَاکُم مِّن بَعْدِ مَوْتِکُمْ“.[۲]

معانی بعث

برای بعث به معنای برانگیختن است که به سه صورت است؛ یک بعث به وجود آمدن از عدم است: «فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ»[۳] و صورت دوّم آن ایجاد پس از معدوم شدن است: مانند بعثت کسانی که در قبور هستند «وَأَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَن فِی الْقُبُورِ»[۴] . یعنی مردگان ابتدا می‌میرند و دوباره زنده می‌شوند. صورت سوم بعث هم در رابطه با انبیاء استفاده می‌شود «رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا»[۵] بعثت انبیاء ناظر به برانگیختن آنان برای هدایت بشر است.

در این آیه بعث به صورت دوّم به کار رفته است؛ یعنی یک احتمال همین است که این برگزیدگان قوم موسی که هفتاد نفر بوده‌اند، همگی مرده و از دنیا رفته باشند. سپس خداوند آن‌ها را دوباره جان بخشیده و زنده کرده است؛ زیرا پس از نزول صاعقه و جان باختن این برگزیدگان، در آیاتی که در سوره اعراف آمده است، موسی (ع) حیات دوباره ایشان را از خداوند تقاضا نمودند؛ و خداوند لطف کرده آن‌ها را دوباره زنده کردند.

البته برخی در اینجا احتمال دادند که مراد از موت، خوابی عمیق باشد؛ مثل آنچه بر اصحاب کهف واقع شد. برخی هم مراد از موت را جهل دانسته و این آیه را به معنی حیات معنوی و فکری می‌دانند که توسّط انبیاء برای ایشان آورده شد: «أَوَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشی‌ بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرینَ ما کانُوا یَعْمَلُون‌»[۶] در این آیه برای حکایت از جهالت و نادانی به مرگ تعبیر شده است.

ولی ظاهر آیه از هر دوی این احتمالات بعید است. یعنی آنچه از ظاهر آیه به دست می‌آید همین مرگ طبیعی ایشان و سپس حیات مجدّد آن‌ها به واسطه دعای حضرت موسی است. و به همین خاطر در برخی تفاسیر برای اثبات رجعت از این آیه استفاده کرده‌اند.

البته برخی هم “ثمّ بعثناکم “ در آیه را به معنی ازدیاد نسل و برکت در نسل و اولاد بنی‌اسرائیل دانستند. یعنی آن‌ها که مردند، دیگر زنده نشدند. بلکه به نسل آن‌ها اضافه شده و فرزندان آن‌ها بسیار شدند.

این نوع تعابیر در حقیقت با ظاهر آیه ناسازگاری دارند. و نمی‌تواند مورد اعتماد قرار گیرد.

فراز بعدی در آیه:” لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ” است. این شکر از چه جهت توقّع می‌رود؟ شاید برخی آن را به خاطر همین زنده شدن پس از مرگ برگزیدگان بدانند. اما آیت‌الله جوادی آملی این شکر را به خاطر این می‌دانند که خداوند به این همه معجزه آن‌ها را هدایت کرده است. شکر از بابت حیات مجدّد نیست؛ بلکه از بابت هدایتی است که نصیب آن‌ها شده بود.