تفسیر ۱۴ (سوره بقره: آیه ۱۰۴)

موضوع: تفسیر قرآن کریم/تفسیر سوره بقره /آیه ۱۰۴

﴿یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ أَلیمٌ﴾[۱]

صحبت در تفسیر آیه صد و چهارم از سوره مبارکه بقره است. در رابطه با قوم یهود در آیات گذشته مباحثی مطرح شد که قوم یهود خصائص و افکاری دارند که خود را بزرگ‌تر و برتر از اقوام دیگر می‌بینند، این آیه نیز در رابطه با قوم یهود است هرچند خطاب به مؤمنین است ولی کنایه و اشاره به قوم یهود دارد.یکی از مسائلی که در جامعه وجود دارد این است که انسان گاهی خیلی صریح و شفاف صحبت می‌کنند، با اشاره حرف نمی‌زنند در مقابل بعضی افراد هستند که دوپهلو صحبت می‌کنند که بعضی یک برداشت می‌کنند و بعضی برداشتی دیگر. این افراد واضح صحبت نمی‌کنند. دوپهلو صحبت کردن باعث سوء استفاده دشمنان می‌شود؛ یعنی دشمنان می‌گویند مقصود او این بود و با ما مخالف نیست و دشمنی ندارد، همین اجمال و ابهام که در کلام او وجود دارد باعث می‌شود که دشمن سوء استفاده کند و از طرفی هم به دوستان می‌گوید منظور من این بوده و از این طریق هر دو طرف را از خود راضی نگه می‌دارد. این یکی از خصوصیات افراد منافق است.وقتی پیامبر(ص) آیات قرآن را برای مردم بیان می‌فرمود به این جهت که همه در فهمیدن آیات یکسان نبودند، لذا می‌گفتند: راعِنا یعنی ما نفهمیدیم دوباره توضیح دهید و تکرار کنید لذا پیامبر(ص) دوباره برای آن‌ها تکرار می‌کرد و توضیح می‌داد. راعِنا در زبان عبری که زبان یهود است به معنای پلید و زشت و شر است. گاهی الفاظی هست که در یک زبان معنای خوبی دارد و در زبان دیگر معنای بدی داشته باشد. راعِنا در زبان عربی یعنی مراعات کن و هیچ مشکلی ندارد ولی همین راعِنا در زبان عبری یعنی ای پلید! ای شر! یهود این جمله را گرفتند و می‌گفتند راعنا و معنای عبری آن را در نظر می‌گرفتند و به این وسیله پیامبر(ص) و اصحاب ایشان را مسخره می‌کردند.یکی از اصحاب به نام معاذ که زبان عبری می‌دانست، متوجه این مطلب شد و به پیامبر(ص) توضیح داد و این آیه نازل شد که راعِنا نگویید چون باعث سوء استفاده دشمنان یهودی می‌شود بجای راعِنا از کلمه انظرنا استفاده کنید. واسمعوا به این معناست که فرمایشات پیامبر(ص) گوش کنید و به آن عمل کنید نه فقط گوش کنید، بلکه به فرمایشات پیامبر(ص) توجه کنید و به آن‌ها عمل کنید. ﴿وَ لِلْکافِرینَ عَذابٌ أَلیمٌ﴾ برای یهودیان که به پیامبر(ص) ایمان نیاوردند عذاب سختی است.

در این آیه شریفه نکاتی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد:نکته اول: معنای انظرنا: ﴿فنظر نظرهً فی النجوم﴾[۲] در قرآن ماده نظر استعمالاتی دارد که به معنای نگاه کردن با دقت است نه اینکه شما ببینید و از آن رد شوید؛ بلکه با تأمل و تحقیق و دقت به آن توجه کنید، نظر نظره گفته می‌شود. گاهی در بحث‌ها تکرار می‌کنیم و توضیح می‌دهیم و گاهی با بیان خیلی ساده بیان می‌کنیم به خاطر مراعات اضعف المأمومین است؛ یعنی بعضی افراد که خوش استعداد هستند همان لحظه اول مطالب را دریافت می‌کنند ولی بعضی با آن توضیح و مثالها مطالب را دریافت می‌کنند. در نماز جماعت هم این مسأله وجود دارد نه آنقدر تند نماز بخوانید که بعضی از افراد که کمردرد یا پا درد دارند به شما نرسند و نه آنقدر آهسته که عده‌ای معذب شوند. در مورد درس و سخنرانی هم همینطور است که طوری باید بحث شود که همه افراد متوجه شوند.

نکته دوم: استهزاء مربوط به قصد انسان است؛ یعنی ممکن است شخصی یک جمله بگوید و قصد خیر داشته باشد و همان جمله را شخص دیگر به قصد شر بیان کند. کسانی که ایمان داشتند، کلمه راعنا را می‌گفتند و قصد خیر داشتند ولی یهود قصد شر داشتند لذا استهزاء مربوط به قصد انسان است.

نکته سوم: در مقابل شر باید آگاه بود و دقت کرد. من که در اینجا سخنرانی می‌کنم یا در حال مصاحبه هستم آیا به گونه‌ای صحبت می‌کنم که دشمن از آن سوء استفاده نکند؟ ممکن است شما در داخل کشور و در تلویزیون صحبت کنید اما این حرف‌ها که حقیقت هم هستند باید محاسبه کنید که دشمن از حرف‌های شما سوء استفاده نکند. انسان باید متوجه حرف‌های خودش باشد که به نفع کشور باشد و دشمن از آن سوء استفاده نکند. این دستور اسلام است که برای اینکه دشمن سوء استفاده نکند دقیق و حساب شده حرف بزنیم و اهانت نکنیم و از بیان هرچیزی که باعث سوء استفاده دشمن شود باید پرهیز کنیم. اینکه شبکه‌های معاند و رادیوهای بیگانه حرف شما را تکرار کنند معلوم است که حرف شما برای آن‌ها خوراک خوبی بوده که آن را نقل می‌کنند. لذا یکی از مسائلی که همه ما مخصوصا مسئولین باید توجه داشته باشند این است که حرف‌های ما باعث سوء استفاده دشمن نشود.

نکته چهارم: همیشه توجه داشته باشید که دشمن از هر فرصتی استفاده می‌کند اینطور نیست که بگویید دشمن از حرف‌های شما در مجالس خصوصی استفاده نمی‌کند بلکه دشمن هوشیار است حرفهای شما در رادیوهای خارج مطرح می‌شود و مورد سوء استفاده قرار می‌گیرد. این مسأله اتفاق افتاده و ما بارها شاهد چنین مسائلی بوده‌ایم. لذا دشمن را ضعیف ندانید چرا که دشمن همیشه در حال توطئه و سوء استفاده است و اگر شما درست و دقیق عمل نکنید و جوانب کلام خودتان را نسنجید دشمن از آن سوء استفاده می‌کند.

نکته پنجم: اسلام در واژه‌هایی که شما استفاده می کنید دقت دارد و اینطور نیست که شما هر لفظی را به کار ببرید درست باشد، باید باادب صحبت کنیم و با آداب اسلامی حرف بزنیم، صحبت کردن از روی بی ادبی و برخوردهای نامناسب موجب سوء استفاده دشمن می‌شود و باید از اینگونه موارد پرهیز شود.

نکته ششم: در مواردی که نهی وجود دارد جایگزین آن را هم بیان کنیم. وقتی به جمهوری اسلامی یا وزیر و وکیلی انتقاد می‌کنیم، باید راه حل را نشان دهیم. انتقاد در مرحله اول باید با دلایل محکم باشد و در مرحله دوم باید به همراه بیان راه حل باشد.