موضوع: تمایز علوم

تمایز علوم به چه چیزی است؟ آیا به موضوعات یا محمولات یا اغراض است؟ مثلاً اگر تمایز علوم به موضوعات دانسته شود، موضوع علم فقه، افعال مکلفین است، موضوع علم اصول،‌ حجّت است، موضوع علم صرف کلمه است. اگر تمایز علوم به محمولات دانسته شود، گفته می‌شود: «الصلاه واجبه» محمول، حکم وجوب است؛ بنابراین نظر، احکام خمسه، ملاک تمایز علم فقه از سایر علوم است. در علم نحو گفته می‌شود: «المبتدا مرفوعٌ» محمول که «مرفوع» است عامل تمایز علم نحو از سایر علوم است.اکثر علما گفته‌اند که تمایز علوم به موضوعات است. شیخ انصاری می‌فرماید: «إنّ تمایز العلوم بتمایز الموضوعات».[۱]

محقق خراسانی، تمایز علوم به موضوعات را نمی‌پذیرد بلکه ملاک را در اغراض می‌داند «أن تمایَز العلوم إنّما هو باختلاف الاغراض الداعیه إلى التدوین ، لا الموضوعاًت ولا المحمولات ، وإلاّ کان کلّ باب ، بل کلّ مسأله من کلّ علم ، علماً على حده … فلا یکون الاختلاف بحسب الموضوع أو المحمول موجباً للتعدد ، کما لا یکون وحدتهما سبباً لأن یکون من الواحد».[۲]

تداخل علوم در کدام ملاک بیان شده (موضوعات، محمولات، اغراض) تحقق می‌یابد؟ موضوع علم صرف، نحو، معانی و لغت، کلمه است؛ بنابراین اگر تمایز علوم به موضوعات باشد تداخل علوم پیش می‌آید؛ در تمام علوم بیان شده موضوع، کلمه بود.اگر تمایز علوم را به اغراض بدانیم، مثلاً در علم فقه، غرض، استنباط احکام است برای این استنباط نیاز به صرف، نحو، معانی و بیان، لغت و … است. استنباط احکام متوقف بر تمامی این علوم است؛ بنابراین باز هم مشکل تداخل علوم پیش می‌آید.راه حل در «حیثیات» است؛ یعنی موضوع علم صرف،کلمه من حیث الصحه و الاعتدال؛ موضوع علم نحو، کلمه من حیث الاعراب و البناء؛ موضوع علم معانی و بیان، کلمه من حیث الفصاحه و البلاغه و موضوع علم لغت را کلمه من حیث المعنی بدانیم. اغراض نیز همین حیثیات را دارند و به نظر ما تمایز علوم به اغراض همراه با حیثیات است. کسی که تمایز علوم را به محمولات می‌داند هم باید حیثیات را لحاظ کند.

در انتخاب ملاک باید دقت داشت که موضوعات و محمولات، امور اعتباری‌اند؛ بنابراین باید دقت داشت کدام ملاک به غرض مدوّن نزدیک‌تر است؛ مثلاً نویسنده برای تألیف کتاب، غرضی دارد، برای رسیدن به هدف، مسائلی را جمع‌آوری می‌کند؛ بنابراین ابتدا غرض است سپس حیثیات متفاوت حاصل می‌شود. موضوع زمانی تشکیل می‌شود که همه مسائل جمع‌آوری شده و جامع آن‌ها انتزاع شود؛ به عبارت دیگر بعد از تشکیل علم است که می‌توان موضوع علم را تعیین نمود. 

مرحوم امام خمینی می‌فرماید: «وقد عرفت عدم الحاجه إلى نفس الموضوع ; فضلا عن کون التمیّز به».[۳] اصلا موضوع نیاز نیست؛ زمانی که موضوع لازم نیست تمایز علوم به موضوعات نیز عملاً منتفی است.

موضوع: موضوع و مسائل علم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت پیرامون این بود که موضوع علم با موضوعات مسائل چه نسبتی با هم دارند. آیا نسبت بین آن‌ها نسبت کلی و فرد است؛ یا نسبت کل و جزء است؛ یا هر دو (در برخی از علوم کلی و جزء است در برخی کلی و فرد و برخی علوم هم کلی و فرد دارد و هم کلی و جزء)؟

موضوع علم نحو، کلمه است؛ «الفاعل کلمه»، «المفعول کلمه»؛ این‌ها از قبیل افراد برای موضوع هستند. موضوع علم جغرافیا زمین است؛ هنگامی که پیرامون یک کشور خاص تحقیق می‌شود از قبیل کل و جزء است؛ یعنی پیرامون جزئی از زمین تحقیق می‌شود.

کلام مرحوم امام خمینی در مقام

مرحوم امام مؤیّدی ذکر می‌کنند برای این‌که رابطه بین موضوع علم با موضوعات مسائل از قبیل کلی و فرد است؛ به این بیان که: قضایا بر دو قسم‌اند: قضایای حقیقیه و قضایای خارجیه.

قضیه حقیقیه: آن قضیه‌ای که موضوع و محمولش مربوط است به افراد محققه الوجود و مقدره الوجود؛ یعنی افراد موجود در خارج و افرادی که موجود نیستند و بعداً موجود می‌شوند. مثال: الانسان حیوان الناطق (انسان حیوانی است ناطق) یعنی انسانی که اکنون موجود است حیوان ناطق است و انسانی که بعداً موجود می‌شود هم حیوان ناطق است.

قضیه خارجیه: پیرامون افراد تحقق یافته صحبت می‌کند نه افرادی که بعداً به وجود می‌آیند. مثلاً گفته شود افراد موجود در مسجد مؤمن هستند؛ این افراد موجود مؤمن هستند اما افرادی که بعداً می‌آیند معلوم نیست مؤمن باشند.

پرسش: شارع مقدس می‌فرماید: ﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الْقِصَاصُ فِی الْقَتْلَى﴾،[۱] ﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ﴾[۲] ﴿وَأَقِیمُواْ الصَّلاَهَ وَآتُواْ الزَّکَاهَ وَارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِینَ﴾[۳] ؛ این بیانات شارع، آیا قضایای حقیقیه هستند یا خارجیه؟ به عبارت دیگر آیا فقط به افراد موجود در خارج امر به اقامه نماز می‌شود بدون توجّه به آیندگان،‌ یا اینکه امر متوجه افرادی که در آینده هم می‌آیند می‌شود؟

مرحوم امام خمینی می‌فرمایند احکام، اکثراً قضایای حقیقیه بوده و مربوط به زمان خاصّی نیستند؛ درنتیجه رابطه موضوع علم با موضوعات مسائل از قبیل کلی و فرد است.

موضوع فقه، افعال مکلفین است؛ مراد، افعال مکلفین موجود و مکلفین در آینده است. فقیه، رساله را برای مقلدین موجود و هم برای مقلدین آینده می‌نویسد؛ بنابراین قضایای حقیقیه‌اند که از قبیل کلی و فرد محسوب می‌شوند.

مرحوم امام می‌پذیرند که در برخی علوم مانند طب، جغرافیا، تاریخ و …، قضایا خارجیه هستند؛ مثلاً ممکن است در آینده حدود مرزی یک کشور تغییر کند یا در علم تاریخ، زمانی که از واقعه‌ای صحبت می‌شود یک قضیه خارجیه است.

ایشان می‌افزایند: برخی علوم هم هستند که موضوع آن‌ها با موضوعات مسائل، اتحاد دارند؛ همچون علم عرفان که موضوعش «الله تعالی» است و مسائل آن مانند «الله تعالی عالم» «الله تعالی قادر» است. در اینجا رابطه موضوع با موضوعات مسائل رابطه عینیت برقرار است.[۴]

مسائل علممسائل هر علمی چیست؟ آیا ملاک و شاخصی برای تشخیص مسائل علوم وجود دارد؟ در اینجا اقوالی وجود دارد:قول اولمحقق نراقی می‌فرماید: «مسائل کلّ علم لمّا کانت هی المطالب المثبته فیه أعنی المجموع المرکّب من الموضوع والمحمول».[۵] مسائل هر علمی همان مطالب موجود در آن است یعنی مجموع مرکب از موضوع و محمول.

اشکال: این فرمایش کافی نیست موضوعات و محمولات زیادی مطرح است با این فرمایش می‌توان یک موضوع و محمول را در هر علمی داخل نمود و از مسائل آن قلمداد کرد.

از همین رو است که مرحوم امام خمینی می‌فرماید موضوع و محمول باید با علم مناسبت داشته باشد.[۶]

قول دوممحقق رشتی می‌فرماید: «مسأله کلّ علم ما یکون محمولها عرضا ذاتیّا لموضوع العلم و موضوعها جزء لموضوع العلم أو فردا له أو عرضا لعرضه الذّاتی»[۷]

اشکال: این فرمایش در صورتی است که بحث «عرض ذاتی» را پذیرفته باشید و حال آن‌که ما چنین تعریفی را از موضوع علم نپذیرفتیم.

موضوع: موضوع علم

صحبت پیرامون موضوع هر علمی بود. برخی از علما از جلمه مرحوم آخوند تعبیر کرده‌اند: «إنّ موضوع کلّ علم، وهو الذی یبحث فیه عن عوارضه الذاتیه».[۱]

برای فهم این مطلب، باید مفهوم برخی از کلمات دانسته شود:عرض: عرض در فلسفه، مقابل جوهر است. جوهر مانند انسان و عرض مانند بیاض (سفیدی). سفیدی همیشه باید متقوم بر جسمی باشد و به تنهایی تقوّمی ندارد اما انسان تقوّم به ذات خودش دارد.

پیرامون مباحث کلیات خمس در منطق، گفته می‌شود: جنس مانند حیوان، نوع مانند انسان، فصل مانند ناطق، این موارد ذاتی انسان هستند اما «ماشی» عرض عام و «ضاحک» عرض خاص هستند.اصطلاح «عوارض ذاتیه» آیا منظور عوارض فلسفی است یا منطقی؟ عوارض ذاتی چیست، عوارض قریب چیست؟ مثلاً شخصی که در هواپیما نشسته و چایی می‌نوشد؛ هواپیما به‌گونه‌ای در حرکت است که حتی چایی نمی‌ریزد. آیا راکب هواپیما در حرکت است یا ساکن؟ هواپیما با سرعت بالا در حرکت است اما مسافر، حرکت را احساس نمی‌کند. مسافر به‌واسطه هواپیما متحرک است اما خودش ساکن است. «جالس السفینه متحرکه بواسطه ‌السفینه» این عرض قریب است.واسطه در ثبوت، اثبات و عروض یکی از مطالبی که مرحوم آخوند اشاره نموده، واسطه در ثبوت، اثبات و عروض است.واسطه در ثبوت: علت ثبوت محمول برای موضوع است؛ مثلاً برای درست کردن چای، قوری آب را بر روی آتش قرار داده داغ می‌شود سپس چایی را دم می‌کنند؛ گفته می‌شود «الماء حارٌ بواسطه النار» آتش واسطه در حرارت آب است. علت ثبوت حرارت برای آب، آتش است.

واسطه در اثبات: مثلاً گفته می‌شود: «العالم متغیر و کل متغیر حادث فالعالم حادث» تغیّر علت حدوث عالم است؛ یعنی علم به حدوث به‌واسطه تغیّر است.

واسطه در عروض: مثلاً زمانی که باران زیادی می‌بارد و ناودان دیگر جا ندارد، گفته می‌شود «جری المیزاب» درحالی‌که آب در جریان است اما گفته می‌شود ناودان جاری شد. نسبت دادن جریان به ناودان به‌واسطه آب است. باید گفته شود آب جاری شد اما چون آب زیاد است گفته می‌شود «جری المیزاب». به این تعبیر، واسطه در عروض گفته می‌شود؛ یعنی عروض محمول برای موضوع به این واسطه.

نسبت موضوع علم با موضوعات مسائلمرحوم آخوند می‌فرماید: نسبت موضوعات با مسائل علوم، نسبت کلی و فرد است.[۲] مثلاً انسان کلی است و زید، بکر، عمرو، خالد و … افراد آن هستند.

پرسش: مسائل علم فقه مثل «نماز واجب است»، «حج واجب است» «روزه واجب است» و … آیا امور اعتباری هستند یا حقیقی؟

گفته شد که عرض دو معنا دارد؛ اصطلاح فلسفی و منطقی.عرض در اصطلاح فلسفه (مثل بیاض): «دیوار سفید است» یک امر حقیقی است. سیاهی یک امر حقیقی است و با چشم دیده می‌شود و می‌توان آن را نشان داد.عرض در اصطلاح منطق (مثل ماشی و ضاحک): خنده، گریه و راه‌رفتن را می‌توان دید پس امور حقیقی هستند.بنابراین عوارض، به اصطلاح منطقی و فلسفی، امور واقعی و حقیقی‌اند؛ اما اموری مانند وجوب نماز، اعتباری هستند، وجوب نماز یا زکات را نمی‌توان نشان داد پس امور اعتباری عقلی‌اند. تمام احکام خمسه، امور اعتباری هستند. امور اعتباری را نمی‌توان با چشم دید یا با دست لمس کرد و ظرف وجود آن‌ها عقل و درک انسان است.این‌که برخی از علما مانند مرحوم آخوند در تعریف موضوع علم فرمودند باید از عوارض ذاتیه آن بحث شود، دچار مشکل شد؛ زیرا عوارض، به اصطلاح منطقی و فلسفی امور حقیقی‌اند اما مسائل برخی از علوم مانند علم فقه یا منطق، امور اعتباری هستند.رفع اشکال مقدراگر گفته شود نماز قابل رؤیت است و اجزای نماز که واجب است را می‌توان در خارج دید؛ هرچند که خود حکم وجوب را نمی‌توان دید اما آثار آن قابل رؤیت است.می‌پرسیم: چه چیز نماز واجب است؟ قبل از شروع نماز، آیا آن امر ذهنی واجب است یا امر خارجی؟ اگر پذیرفته شود امر خارجی واجب است، همان مقدار از نماز که اتیان شده وجوب آن نیز ساقط شده است. مثلاً پیرامون تکبیره الاحرام تا زمانی که «الله اکبر» گفته نشده امر ذهنی است که واجب نیست، پس از گفتن هم که امر خارجی است، وجوب آن ساقط شد «الخارج ظرف السقوط». وقتی در ذهن بود وجوب نداشت در خارج هم که آمد وجوب ندارد، پس امر اعتباری است.

موضوع: موضوع علم

صحبت در علم اصول، پیرامون موضوع هر علمی بود. برخی از علما تعبیر کرده‌اند: «إنّ موضوع کلّ علم، وهو الذی یبحث فیه عن عوارضه الذاتیه».[۱] این تعبیر، دارای اشکالاتی بود که به برخی از آن‌ها اشاره کردیم. نمی‌توان برای چنین تعبیری استدلال از قرآن یا روایات و یا عقل نمود بنابراین دلیل قاطعی ندارد. در برخی علوم از عوارض ذاتیه و در برخی، از اجزای آن موضوع بحث می‌شود. پس از اشکال بر این تعبیر می‌خواهیم بدانیم تعبیر صحیح از موضوع علم چیست؟

مقدمهپس از هبوط حضرت آدم (ع) و تولد نسل ایشان، انسان‌ها براساس نیاز‌های خود تفکر می‌کنند؛ مثلاً برای رفع بیماری‌های خود علمی را به نام «طب» تأسیس می‌کنند. انسان‌ها بررسی می‌کنند کدام گیاه برای چه بیماری مفید است؛ سپس یافته‌ها و تجربیات خود را گردآوری کرده و علم طب را به وجود می‌آورند.همچنین انسان‌ها برای تفهیم، تفهّم و انتقال مفاهیم به یکدیگر، لغاتی را برای هر مفهوم جعل می‌کنند و علم لغت را سامان می‌دهند. علوم دیگری همچون: صرف، نحو و … نیز با گذر زمان برای رفع نیاز‌های بشر، ایجاد می‌شود. این علوم در ابتدا خیلی مختصر بوده‌اند اما به مرور زمان به مطالب آن‌ها اضافه و وسیع شده‌اند؛ علم اصول ابتدا کتاب «معالم» بوده به مرور به مطالب آن افزوده شد؛ اکنون تبدیل به ده‌ها جلد شده است.ابتدای تأسیس هر علمی نیاز به موضوع بوده است. موضوع در رابطه با مسائل همان علم است؛ مثلاً علم صرف اگر ده مسئله دارد موضوعی برای آن ایجاد می‌شود که این ده مسئله زیرمجموعه آن موضوع قرار گیرند؛ اگر صد یا هزار مسئله هم داشته باشد، موضوع به‌گونه‌ای است که تمام مسائل را شامل می‌شود.تعریف صحیح از موضوع علممسائل علم، موضوعات و محمولاتی دارد؛ مثلاً «الصلاه واجبه» الصلاه موضوع و واجبه محمول است؛ «الحج واجب» الحج موضوع و واجب محمول است؛ تمامی احکام خمسه همین‌گونه است.دسته‌ای از علما فرموده‌اند: «موضوع کلّ علم هو الجامع المنتزع من جزئیّات موضوعات مسائله».[۲] موضوع علم آن است که از جزئیات موضوعات مسائل، جامعی ایجاد شود که شامل همه مسائل شود.

در اینجا چند قید بیان شده است:الجامع: کلمه‌ای است که تمام موضوعات مسائل تحت آن کلی داخل شوند؛ مثلاً جامع را اگر «کلمه و کلام» بدانیم، مرفوعات، منصوبات، مجرورات، معرب، مبنی و سایر مسائل نحوی، داخل در مباحث کلمه و کلام است.المنتزع: باید با توجه به موضوعات مسائل، کلمه‌ای در رأس قرار داد که شامل همه موضوعات مسائل شود.ما یک قیدی را به این تعریف افزوده‌ایم: «الذی له الدخل جداً فی الغرض». آیا هر موضوعی که بحث شود داخل در علم است؟ چه موضوعی داخل در علم است؟ اگر از صد موضوع بحث شود سپس ده موضوع اضافه مطرح شود که ربطی به آن علم ندارد، این ده مسئله دخلی در غرض ندارند؛‌ مثلاً در علم فقه از احکام خمسه و افعال مکلفین بحث می‌شود که دخالت در غرض دارد. غرض آن است که فعل مکلف، یا واجب یا حرام یا مستحب یا مکروه و یا مباح است؛ آنچه که دخیل در این موضوع است باید بیان شود اما مسائل استطرادی که رابطه‌ای با موضع نداشته و به مناسبتی بیان شده‌اند، جزء مسائل علم نیستند.بنابراین تعریف مختار ما: « موضوع کلّ علم هو الجامع المنتزع من جزئیّات موضوعات مسائله الذی له الدخل جداً فی الغرض» است.

اشکالات سابق، بر این تعریف وارد نیست. اگر از اصل وجود و ثبوت موضوع بحث شود، داخل در موضوع علم قرار می‌گیرد؛ مثلاً اگر موضوع اصول را «حجت» بدانیم این مسئله که آیا قرآنی وجود دارد و آیا حجت است، داخل در مسائل علم اصول است. بحث از اجزای موضوع نیز داخل در موضوع علم است؛ مثل بحث از چشم در علم طب.تعریف دیگرآیت‌الله حجت، تعریف دیگری را از موضوع علم، بیان می‌کنند: «موضوع کلّ علم هو حیث الوحده التی هی موجوده فی موضوعات المسائل».[۳]

مثلاً دو مسئله «الصلاه واجبه» و «الحج واجب» یک حیثیت مشترک دارند و آن، «فعل المکلف» است؛ هم نماز و هم حج فعل مکلف هستند.نقدتعریف خوبی است اما نیاز به قید «له الدخل جداً فی الغرض» دارد؛ مثلاً فعل مکلف باید دخالت جدی در غرض و رابطه تنگاتنگ با آن داشته باشد.تعریف دیگرنظریه محقق داماد: «أنّ موضوع کلّ علم هو الجهه المشترکه بین محمولات مسائل ذلک العلم الّذی یبحث فیها عن تعیّناته و خصوصیّاته و أحواله».[۴]

موضوع علم «الجامع المنتزع من محمولات مسائله»؛ مثلاً حکم شرعی در مسائلی همچون: «الصلاه واجبه»، «الصوم واجب» و …، محمول‌ هستند. محمولاتی که وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه هستند جامعی برای آن‌ها ساخته شود و این جامع، موضوع علم فقه قرار گیرد. موضوع علم فقه، احکام خمسه است.نقد:در علم جغرافیا یا نجوم محمولات به یک شکل نیستند. می‌توان موضوعات را با هم هماهنگ کرد اما محمولات که خصوصیات کشورها، دریاها، کوه‌ها و … است بسیار متفاوت و متفرق هستند و نمی‌توان با هم هماهنگ نمود.