بایگانی دسته ی : خارج اصول

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /حقیقت شرعیه

خلاصه جلسه گذشته: در بحث حقیقت شرعیه و وضع تعیینی و تعیّنی بود، یکی از انواع وضع این بود: وضع تعیینی استعمالی. گفتیم که وضع تعیینی استعمالی یعنی واضع در زمان استعمال دو کار انجام دهد:۱. لفظی را در معنایی استعمال کند. ۲. لفظی را برای معنایی وضع کند.

مثال اولمثلاً به جای اینکه بگوید «این بچه تازه متولد شده را بدهید به من تا ببوسم»، می‌گوید: «حسن را بدهید به من تا ببوسم». در اینجا با لفظ «حسن» دو عمل انجام شده: ۱. استعمال: «حسن را بدهید به من تا ببوسم»، این استعمال است؛ چون خواسته‌ای داشته و خواسته‌اش را در ضمن این الفاظ بیان کرده است. ۲. وضع: به این وسیله فهمانده که «اسم این بچه را حسن گذاشتم». با یک عبارت هم وضع انجام شده، هم استعمال. به این «وضع تعیینی استعمالی» می‌گوییم.

مثال دومواضع تشنه است و می‌خواهد لفظ «ماء» را نیز برای آب وضع کند. می‌گوید: «جئنی بماءٍ» یا «جئنی بهذا الماء». در اینجا دو عمل انجام داده است:۱. استعمال: گفته آب بدهید که من تشنه‌ام. ۲. وضع: لفظ «ماء» را بر این جسم سیال وضع کرده است. به این «وضع تعیینی استعمالی» می‌گوییم.

اشکال محقق نائینی (ره)گفتیم که مرحوم نائینی فرموده‌اند که وضع تعیینی استعمالی محال است: «إنّ الکلام تارهً یقع فی الوضع التعیینیّ و أخرى فی التعیّنی؛ أمّا الأوّل فهو مقطوع بعدمه؛ إذ لو کان الشارع المقدّس قد وضع هذه الألفاظ لمعانیها الشرعیّه بنحو التعیین، لبیّنه لأصحابه و لو بیّنه لهم لنقل إلینا؛ لتوفّر الدواعی إلى نقله و عدم المانع منه؛ فلا یقاس ذلک بالنصّ على الخلافه الذی أخفوه مع التصریح به. و ذلک لثبوت الداعی إلى الکتمان هناک دون المقام. و توهّم إمکان الوضع بنفس الاستعمال – کما أفاده المحقّق صاحب الکفایه- مدفوع بأنّ حقیقه الاستعمال- کما بیّنّاه- إلقاء المعنى فی الخارج بحیث یکون الألفاظ مغفولاً عنها؛ فالاستعمال یستدعی کون الألفاظ مغفولاً عنها. و توجّه النظر إلیه بتبع المعنى بخلاف الوضع‌؛ فإنّه یستدعی کون اللفظ منظوراً إلیه باستقلاله. و من الواضح أنّه لایمکن الجمع بینهما فی آنٍ واحد. و أمّا الوضع التعیّنی، فهو بالنسبه إلى زمان الصادقین (ع) مقطوع به إلّا أنّه لا طریق لنا إلى إثباته فی زمان النبیّ (ص) حتّى تثبت الحقیقه الشرعیّه. و علیه تکون الألفاظ المستعمله فی زمانه (ص) مجملات»‌[۱] .

ایشان می‌فرمایند که وضع تعیینی استعمالی محال است؛ زیرا جمع بین لحاظ آلی و لحاظ استقلالی است. شخصی که لفظ را استعمال می‌کند، توجهش به لفظ «آلی» است و استقلالاً به الفاظ توجه نمی‌کند. مثلاً شما وقتی تشنه‌اید و آب می‌خواهید، زیاد به الفاظ توجه نمی‌کنید؛ به معنا توجه می‌کنید. نگاه آلی مثل نگاه شخصی که عینک به چشم دارد، به عینک است. این شخص صورت شخص مقابل را از درون عینک به صورت استقلالی نگاه می‌کند. مرحوم نائینی می‌فرمایند که این لحاظ آلی و لحاظ استقلالی با هم جمع نمی‌شوند؛ زیرا واضع هنگام وضع، باید لفظ را به‌صورت استقلالی لحاظ کند و هنگام استعمال باید آن را به صورت آلی لحاظ کند و جمع بین این دو لحاظ در زمان واحد محال است.

دفع دوم اشکال مرحوم نائینیمحقق خوئی (ره) به استادش مرحوم نائینی اشکال می‌کند: «الإنصاف تمامیّه ما ذکره صاحب الکفایه و أنّ الوضع بالاستعمال بمکان من الإمکان؛ إذ لو قلنا بتمامیّه الوضع بمجرّد الاعتبار النفسانیّ و عدم احتیاجه إلى المبرز، فالوضع سابق على الاستعمال؛ فلایلزم الجمع بین اللحاظ الآلیّ و اللحاظ الاستقلالی[۲] ، بلا فرق بین أن یکون الوضع عبارهً عن الالتزام و التعهّد بالتکلّم بلفظ خاصّ عند إراده معنى مخصوص، أو یکون عبارهً عن تنزیل اللفظ وجوداً للمعنى أو یکون عبارهً عن اعتبار الملازمه بینهما، أو غیرها من الأقوال التی تقدّمت فی تحقیق معنى الوضع»[۳] .

وضع، اعتبار قلبی است و استعمال، در خارج وجود پیدا می‌کند. آن اعتبار قلبی که من می‌خواهم لفظ «ماء» را بر این جسم سیال وضع کنم، قبل از استعمال است. تحقق استعمال، بعد از اعتبار قلبی است. یعنی اول در ذهنش آمده که «من می‌خواهم لفظ ماء را برای این جسم سیال وضع کنم؛ پس چه بهتر که این لفظ را در این معنا استعمال کنم»، اول لحاظ قلبی محقق شده و بعد از آن، استعمال خارجی محقق شده است. پس جمع بین لحاظ آلی و استقلالی در زمان واحد نشد. آنِ قبل از استعمال، لحاظ استقلالی نسبت به وضع است و آنِ استعمال، لحاظ آلی است. این‌ها فرمایشات مرحوم خوئی بود.

به نظر ما فرمایش مرحوم خوئی (ره) بر اساس این مبنا که وضع را اعتبار نفسانی بدانیم، درست است. ما قبلاً گفتیم که نیازی به این حرف‌ها نداریم؛ زیرا آنات متعدده در استعمال وجود دارد و ممکن است آنِ اول، لحاظ استقلالی به وضع باشد، آنِ دوم لحاظ آلی باشد، در آنِ سوم لحاظ استقلالی به معنا باشد و… . لحاظات متعدد در آنات متعدد اشکالی ندارد. مثلاً وقتی جمله «جئنی بماءٍ» را می‌گویید، آنات متعددی بر آن می‌گذرد.

دفع سوم اشکال مرحوم نائینیبرخی از بزرگان فرموده‌اند: «إنّه لایوجد دلیل على تعلّق اللحاظ الآلیّ بالألفاظ فی جمیع الاستعمالات، بل تختلف الموارد باختلاف الأغراض؛ إذ سلّمنا تعلّق اللحاظ التبعیّ باللفظ فی أکثر الاستعمالات، إلّا أنّ تعلّق اللحاظ الاستقلالیّ به فی بعض الموارد لایکون قابلاً للإنکار؛ مثل: مقام أداء الخطابه و کتابه المقاله الأدبیّه؛ إذ الغرض فی هذین المقامین یتعلّق بإفاده المقصود فی ضمن الألفاظ الحسنه الجمیله و هکذا، فإنّ توجّه اللحاظ الآلیّ أو الاستقلالیّ إلى اللفظ تابعاً لاقتضاء المناسبه لأحد منهما؛ فلیس هنا قاعده کلّیّه بأنّ اللفظ لابدّ فیه من اللحاظ الآلیّ فی جمیع الاستعمالات. و حینئذٍ نقول: إنّ من الموارد المناسبه التی تقتضی النظر الاستقلالیّ إلى اللفظ هو الاستعمال المحقّق للوضع؛ فلایجمع بین اللحاظین الآلیّ و الاستقلالی؛ فلایرد هذا الإشکال على المحقّق الخراسانیّ(ره) و کلامه فی محلّه؛ إذ لا شبهه فی وقوع الوضع التعیینیّ على النحو الذی ذکره خارجاً؛ بل لعلّه کثیر بین العرف و العقلاء فی وضع الأعلام الشخصیّه و المعانی المستحدثه»[۴] .

یعنی بسیار اتفاق می‌افتد که لحاظ آلی و استقلالی با یکدیگر جمع شوند. مثلاً در امتحان شفاهی که شما متن عربی را می‌خوانید و می‌خواهید آن را توضیح دهید، در حال خواندن متن باید همزمان به زیر و زَبر توجه کنید، فاعل و مفعول را تشخیص دهید، معنا را متوجه شوید، درست بخوانید و…؛ این یعنی لحاظ آلی و استقلالی. موارد زیادی هست که شخص هم توجه به الفاظ دارد و هم توجه به معنا. مثلاً وقتی متن بسیار دشواری را به شما می‌دهند که توضیح بدهید، هم به الفاظ دشوار آن توجه دارید که اشتباه نخوانید و هم به معانی توجه دارید. مثال دیگر زمانی است که شما قصد دارید یک مقاله ادبی بنویسید. البته در اکثر استعمالات زندگی روزمره لحاظ آلی است. پس جمع بین لحاظ آلی و استقلالی اشکالی ندارد.

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / حقیقت شرعیه

خلاصه درسصحبت در این بود که آیا وضع با استعمال محقق می‌شود؟ گاهی واضع با صراحت لفظی را برای معنا وضع می‌کند «وضعت هذا اللفظ لهذا المعنی» این وضع تنصیصی می‌شود و اشکالی در آن نیست، اما گاهی واضع لفظی را برای معنایی استعمال می‌کند و در حین استعمال، وضع هم انجام می‌دهد مثل«جئنی بماء» که در این‌جا با لفظ «ماء »درخواست آب می‌کند و لفظ ماء را هم برای جسم سیّال وضع می‌کند. به نظر محقق نائینی (ره) در این‌جا جمع بین لحاظ آلی و استقلالی پیش می‌ آید؛ یعنی از آن‌جایی که لفظ ماء را استعمال می‌کند برای این‌که تشنه است، لحاظ آلی است مثل کسی که با عینک نگاه می‌کند که عینک وسیله برای نگاه کردن است و خود عینک لحاظ استقلالی ندارد و از آن‌جایی که لفظ ماء را برای جسم سیال وضع می‌کند لحاظ استقلالی می‌شود که جمع بین این دو لحاظ، محال است.

جواب آقا ضیاء عراقی از اشکال محقق نائینیمحقق عراقی می‌فرماید: «توهم أوله إلی اجتماع اللحاظین غلط؛ إذ النظر المرآتی متوجه إلی شخص اللفظ و المعنی حال الاستعمال و هما غیر ملحوظین استقلالاً حین الوضع. و ما هو ملحوظ کذالک، فهو طبیعه المعنی حین وضعه و أحدهما غیر الآخر فی مقام اللحاظ». [۱]

توضیح: در مثال «جئنی بماء» جمع بین دو لحاظ پیش نمی‌آید چون لحاظ آلی به شخص «ماء» است و لحاظ اسقلالی به طبیعت «ماء» مربوط می‌شود یعنی گاهی همه آب‌ها مدّ نظر است که لحاظ استقلالی است و گاهی شخص این آب مدّ نظر واضع است که لحاظ آلی است؛ پس فرودگاه لحاظ آلی و استقلالی یکی نیست چون در لحاظ آلی شخص خاص این آب است ولی در لحاظ استقلالی طبیعت ماء مدّ نظر است بنابراین جمع دو لحاظ در یک مکان نیست.

اشکال بر دفع دومبعضی از اصولیین از اشکال آقا ضیاء عراقی بر محقق نائینی، جواب داده‌اند که می‌فرماید: «لکن تحقق ثلاث لحاظات فی استعمال واحد غیر معقول، مع أنّ لازم کلامه (قدس سره) تعلق اللحاظ الآلی بشخص اللفظ و تعلق اللحاظ الاستقلالی بنوعه و تعلق اللحاظ الاستقلالی الآخر بالمعنی فی استعمال واحد، فکیف یمکن ذالک مع کون المستعمل واحداً و هو شخص اللفظ أو نوعه!».[۲]

در این‌جا یک لحاظ آلی و دو لحاظ استقلالی مطرح می‌شود درحالی‌که محقق نائینی، جمع دو لحاظ آلی و استقلالی را ممکن نمی‌دانستند. توضیح این است که در مثال «جئنی بماء» یک بار لفظ ماء را استعمال کرده است که این لحاظ آلی است و یک بار لفظ ماء را برای جسم سیال وضع می‌کند که مطلق آب‌ها اراده می‌شود، این لحاظ استقلالی اول محسوب می‌شود اما یک لحاظ استقلالی دیگر وجود دارد که این شخص درخواست آب کرده است و توجه به معنا دارد، پس سه لحاظ در این‌جا وجود دارد لذا اشکال محقق نائینی که جمع دو لحاظ را ممکن نمی‌دانستند به حال خود باقی است، حتی در این‌جا سه لحاظ است که ممکن نیست تصویر آن در زمان واحد.

به نظر ما لحاظ، امر اعتباری و قلبی است؛ مثلاً تصور شکل افراد متعدد در ذهن، امکان‌پذیر است و همین‌طور ممکن است معانی متعدد در ذهن خطور کند مثلاً لفظ «ذهب» که دارای معانی متعدد از قبیل: طلا، نقره، جاریه است و تصویر این‌ها هم در زمان واحد و هم در سه لحظه ممکن است وهیچ اشکالی ندارد. همین‌طور در مثال «جئنی بماء» تصویر لحاظ آلی که لفظ ماء را فقط استعمال می‌کند و لحاظ استقلالی اول، که لفظ ماء را برای جسم سیال وضع کند و استقلالی دوم که درخواست آب می‌کند و توجه به معنا دارد، هم در یک لحظه و هم در سه لحظه ممکن است چون این‌ها امری اعتباری است و هیچ محالیتی پیش نمی‌آید.

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / حقیقت شرعیه

خلاصه درسیکی از مقدمات بحث حقیقت شرعیه، وضع تعیینی و تعیّنی است. همان‌طور که «محقق خراسانی» در «کفایه الأصول» به آن پرداخته‌اند و ما بیان کردیم، وضع به هر معنایی که فرض شود، امری تعبدی نیست بلکه عرفی است و هدف ما از آن تعیین معنای آیات، روایات و سایر کلمات است و نیازی به تکلف کثیر نیست.

انکار وضع تعیّنیبعضی از اصولیین مُنکر وضع تعیّنی هستند یعنی به‌وسیله استعمال وضع محقق نمی‌شود.

وضع به سه صورت قابل تصویر است؛ ۱- تنصیص واضع ۲- استعمال واحد لفظ در معنا ۳- استعمال متعدد لفظ در معنا.

بعضی از علما استعمال تدریجی که در استعمالات متعدد محقق می‌شود را قبول ندارند اما استعمال دفعی که استعمال واحد لفظ در معنا است را می‌پذیرند؛ چون در استعمال متعدد، قصد وجود ندارد بلکه در همان استعمال اوّل وضع محقق می‌شود.

محقق عراقی می‌فرماید: «إنّ الوضع علی قسمین، تعیینی و تعیّنی. و منهم من أنکر القسم الثانی و تخیّل أنّ العلاقه لا تکون إلّا دفعیه؛ فاذا تواردت الاستعمالات لا یحصل الوضع إلّا بواحد منها قصد بها إنشاء الوضع لا بالمجموع تدریجاً».[۱]

به نظر ما وضع، به هر سه صورت قابل تصویر است؛ یعنی در جایی که واضع لفظی را برای معنی تنصیص می‌کند وضع محقق می‌شود همچنین در استعمال واحد و استعمال متعدد هم وضع قابل تصویر است؛ چون گاهی فردی از آن جهت که شخصیت ممتازی ندارد باید متعدد و مکرر استعمال کند تا وضع محقق شود و به‌سبب این تکرر استعمال، علقه وضعیه و قرن أکید بین لفظ و معنا حاصل می‌شود.

فرق بین وضع تعیینی و تعیّنیبعضی از اصولیین مثل مرحوم سبزواری، کثرت استعمال را دخیل در وضع می‌دانند. مرحوم سبزواری می‌فرماید: «إنّ کثره الاستعمال فی الثانی لها دخل فی الجمله، بخلاف الاول؛ فإنّ نفس الاستعمال بداعی کون اللفظ علامهً للمعنی یکفی فی حصول الوضع».[۲] در وضع تعیّنی، کثرت استعمال فی‌الجمله دخیل است ولی در وضع تعیینی، نفس استعمال به انگیزه این‌که لفظ علامت برای معنا باشد، در حصول وضع کافی است.

به نظر ما بین کثرت استعمال از ناحیه واضع و کثرت استعمال از طرف مستعملین بعد از این که معنای حقیقی وضع شده باشد، فرق است و صورت دوم وضع تعیّنی است.

اقسام وضع التعیینیبرای توضیح بیشتر بحث نیاز است که اقسام وضع تعیینی را بیان کنیم:

قسم اول: وضع تعیینی صریح

تعریف وضع تعیینی صریح این است که شخص، به إنشاء لفظ تصریح می‌کند؛ مثلاً اعلان کند که این لفظ برای فلان معنا است.

محقق خراسانی (ره): «الوضع التعیینی یحصل بالتصریح بإنشائه». [۳]

شهید صدر (ره) می‌فرماید: «أما الوضع التعیینی، فیراد به جعل علقه الوضعیه بجمله إنشائیه محدوده، من قبیل ان یقول الأب «سمیّت ابنی جعفراً». [۴]

قسم دوم: وضع تعیینی استعمالیتعریف وضع تعیینی استعمالی این است که واضع لفظی را در معنایی استعمال می‌کند و به وسیله این استعمال، وضع تحقق پیدا می‌کند همان‌طور که محقق خراسانی می‌فرماید: «کذلک یحصل باستعمال اللفظ فی غیر ما وضع له ، کما اذا وضع له بان یقصد الحکایه عنه و الدلاله علیه بنفسه لا بالقرینه و ان کان لابدّ حینئذ من نصب قرینه الا انه للدلاله علی ذلک لا علی اراده المعنی کما فی المجاز؛ فافهم. و کون استعمال اللفظ فیه کذلک فی غیر ما وضع له بلا مراعاه ما اعتبر فی المجاز فلا یکون بحقیقه و لا بمجاز». [۵]

به نظر ما استعمالی که مجاز یا حقیقت نباشد، نداریم چون استعمال یا صحیح است یا غلط و استعمال صحیح هم یا حقیقت است یا مجاز، پس استعمالی که حقیقت یا مجاز نباشد، مورد ملاحظه است.

شهید صدر (ره) می‌فرماید: «أما الوضع الاستعمالی، فیراد به إنشاء الوضع و ایجاده باستعمال واحد بأن یستعمل اللفظ فی معنی لم یکن موضوعا بإزائه و لا مستعملا فیه بعلاقه المجاز بقصد تعیینه له». [۶]

اقوال در وضع تعیینی استعمالیدر وجود وضع تعیینی استعمالی دو قول وجود دارد:

قول اول: وضع تعیینی استعمالی وجود دارد. به نظر ما همین قول حق است. همان‌طور که «محقق خراسانی» در «کفایه الاصول» قائل است.

محقق مشکینی می‌فرماید: «إنّ الوضع إما تعیّنیّ و هو الحاصل بکثره الاستعمال او تعیینی . والتعیین: إما بالخطور فقط بأن یخطر بباله کون هذا اللفظ بإزاء المعنی الفلانیّ و إما بالانشاء القلبی بأن یقصد تحقق العلقه الوضعیه من دون وساطه اللفظ او الفعل الخارجی». [۷]

شهید صدر می‌فرماید: «تصویر هذا القسم من الوضع علی مسلک المختار فی حقیقه الوضع واضح؛ لأنّ استعمال اللفظ فی معنی لم یعهد له یکون بنفسه مصداقاً للقرن الخارجی بینهما. والمفرض أنّ الوضع لیس إلّا عباره عن تحقیق قرن أکید بین اللفظ و المعنی خارجاً بعمل کیفیّ او کمی بنحو یحقق صغری قانون الاستجابه الذهنیه و الانتقال من اللفظ کلما تصوره الذهن إلی المعنی. وهذا من الممکن أن یحصل باستعمال واحد، کما هو واضح. و أما تصویره علی المسالک الأخری فی تفسیر الوضع و التی تجعل منه أمراً إنشائیاً مجعولا او تعهداً عقلائیاً، فلا یخلو من إشکال».[۸]

به نظر شهید صدر (ره)، تصویر وضع تعیینی استعمالی بنابر این‌که وضع عبارت باشد از قرن أکید بین لفظ و معنا، صحیح است ولی بنابر مسالک دیگر مثل محقق خوئی (ره) که وضع را تعهد می‌دانستند خالی از اشکال نیست.

به نظر ما همان‌طور که در قرن اکید بین لفظ و معنا، تصویر وضع تعیینی استعمالی اشکالی ندارد بنابر مبنای تعهد هم این وضع ممکن است؛ چون تعهد امری قلبی است و از طرفی وضع هم از امور اعتباری است؛ پس تعهد نیز در استعمالات کثیر ممکن است و هیچ محالی وجود ندارد.

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / حقیقت شرعیه

خلاصه درس گذشتهبیان کردیم که برای فهم «حقیقت شرعیه» نیاز داریم که معنای وضع را بدانیم. صاحب کفایه، وضع را به «نحو اختصاص للفظ بالمعنی»[۱] تعریف و آن‌ را به تعیینی و تعیّنی تقسیم کردند. گاهی وضع به تنصیص واضع است «وضعت هذا اللفظ لهذا المعنی» و گاهی به کثرت استعمال لفظ در آن معنا است مثل: «صلاه» که به معنای دعا بود اما بر اثر کثرت استعمال «صلوا» به «ارکان مخصوص» نقل داده شد و ارتباط اکید و نزدیک بین لفظ و معنی محقق شده است به‌طوری که بدون قرینه هم صلاه استعمال شود، ارکان مخصوص تبادر می‌کند.

اشکال شهید صدربنا بر نظر شهید صدر اگر وضع را به معنای «اعتبار» در نظر بگیریم، همان‌طور که در بیع و شراء، ملکیت حاصل می‌شود و عقلا هم آن را معتبر می‌دانند یا زوجیت که امری اعتباری است یعنی واضع لفظی را برای مخصوص این معنا قرار می‌دهد، لذا اگر وضع اعتباری باشد پس نیازمند قصد است و بدون آن وضع محقق نمی‌شود یعنی اگر کثرت استعمال باشد ولی قصد وضع نباشد این وضع محقق نمی‌شود.

شهید صدر می‌فرماید: «امّا تصویر الوضع التعیّنی علی نحو یتحقق بکثره الاستعمال علی مسلک الاعتبار فهو مشکل؛ لأنّ الاعتبار و جعل العلقه الوضعیه فعل قصدی لا یتحقق بدون قصد».[۲]

به نظر ما در تقسیم وضع به تعیینی و تعیّنی، فرقی بین معانی وضع نیست؛ یعنی در صورت اعتبار و تعهد هم وضع تعیّنی محقق می‌شود؛ چون در اثر استعمال و اعتبار، قصد هم به صورت طبیعی حاصل است و در صورت تعهّد هم وضع تعیّنی محقق است چون تعهد گاهی از شخص واحد به تنصیص است و گاهی از افراد زیاد و استعمالات کثیر محقق می‌شود؛ بنابراین در هر صورت، وضع با اقسام سه‌گانه که قبلاً بیان کردیم وجود دارد و چه وضع را به معنای «قرن أکید» یا «تعهد» یا «اعتبار» یا «ارتباط خاص بین لفظ و معنا» بگیریم، یکسان است.