خارج فقه

موضوع: تعریف غیبت/مبحث غیبت/مکاسب محرّمه

خلاصه جلسه گذشته: بحث ما در مورد تعاریفی که در مورد غیبت ارائه شده، بود. چند تعریف را بیان نموده و نقد کردیم.

در تعاریف، اختلافاتی است که نشان دهنده ابهام در معنای غیبت است.

در برخی از تعاریف گفته شده است که غیبت در جایی است که «مما ستر الله علیه» باشد؛ یعنی نقص و عیبی که خداوند آن را مستور کرده است آشکار شود. مفهوم چنین شرطی آن است که اگر عیبی وجود دارد که گوینده و شنونده از آن مطلع هستند، غیبت در آنجا صدق نمی‌کند. اگر هر دو طرف عیب را می‌دانند، آیا شخصی که در موردش صحبت می‌کنند ناراحت نمی‌شود!؟ این بازگو کردن باعث ناراحتی شخص صاحب عیب می‌شود، آیا این عمل جایز است؟

نکته اصلی این است که آیا شرط در غیبت، «مما ستر الله علیه» است یا «ما یکره علیه»؟ مرحوم محقق خویی می‌فرماید شرط، «مما ستره الله علیه» است[۱] و برخی از فقهاء می‌فرمایند شرط، «ما یکره علیه» است.[۲]

یکی از نکات مورد ابهام در تعاریف غیبت، این است که آیا کلام باید پشت سر انسان باشد؟ یعنی اگر جلوی روی خودش گفته شود دیگر غیبت نیست. در این موردمرحوم شهید در شرح لمعه می‌فرماید اگر روبرو گفته شود گناهش بیشتر است.

چگونگی رفع ابهام: برای رفع ابهام، باید روایات را بررسی کنیم تا ببینیم مقوّمات غیبت چیست. در بررسی روایات نیز باید چند نکته مورد توجّه قرار گیرد: ۱ـ سند روایت ۲ـ منطوق روایت ۳ـ مفهوم روایت.

در بررسی روایات به این روایت رسیدیم:

روایت سوم: «الْعَیَّاشِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع الْغِیبَهُ أَنْ تَقُولَ فِی أَخِیکَ مَا قَدْ سَتَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ فَأَمَّا إِذَا قُلْتَ مَا لَیْسَ فِیهِ فَذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً».[۳]

این روایت از حیث سند مرفوعه می‌باشد چرا که برخی از طبقات روایی بین مرحوم نجاشی و عبدالله بن حمّاد مفقود است؛ بنابراین روایت ضیف السند است. از حیث منطوق، روایت مؤیّد این نکته است که غیبت جایی است که مطلب مخفی، آشکار و بیان شود.

روایت چهارم: «وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ رَجُلٍ لَا نَعْلَمُهُ إِلَّا یَحْیَى الْأَزْرَقَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ ع مَنْ ذَکَرَ رَجُلًا مِنْ خَلْفِهِ بِمَا هُوَ فِیهِ مِمَّا عَرَفَهُ النَّاسُ لَمْ یَغْتَبْهُ وَ مَنْ ذَکَرَهُ مِنْ خَلْفِهِ بِمَا هُوَ فِیهِ مِمَّا لَا یَعْرِفُهُ النَّاسُ اغْتَابَهُ وَ مَنْ ذَکَرَهُ بِمَا لَیْسَ فِیهِ فَقَدْ بَهَتَهُ».[۴]

سند روایت صحیح است و دلالت آن مؤید نظر مرحوم محقق خویی (قول به عیب مخفی) می‌باشد.

روایت پنجم: «مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْغِیبَهِ قَالَ هُوَ أَنْ تَقُولَ لِأَخِیکَ فِی دِینِهِ مَا لَمْ یَفْعَلْ وَ تَبُثَّ عَلَیْهِ أَمْراً قَدْ سَتَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ لَمْ یُقَمْ عَلَیْهِ فِیهِ حَدٌّ».[۵]

ظاهراً روایت از حیث سند صحیح باشد. از عبارت «ما لم یفعل» معلوم می‌شود که در کلام ائمه، گاهی در مورد تهمت،‌ عنوان غیبت نیز استفاده می‌شده. همچنین از عبارت «ما ستره الله الخ» استفاده می‌شود که تا حدّ بر کسی اجرا نشده و عیب آشکار نشده، بیان نکنید. در این روایت هم کشف سِر، شرط است. علاوه بر این‌که از این روایت برداشت می‌شود که مورد غیبت، برادر مؤمن است نه اهل سنّت یا مسیحیان و …، در حالی که در برخی روایات عنوان «رجل» مطرح شده است.

روایت ششم: «وَ فِی الْمَجَالِسِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَهَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَیْبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَهَ عَنْ عَلْقَمَهَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع فِی حَدِیثٍ أَنَّهُ قَالَ: … وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ ع عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص- قَالَ مَنِ اغْتَابَ مُؤْمِناً بِمَا فِیهِ لَمْ یَجْمَعِ اللَّهُ بَیْنَهُمَا فِی الْجَنَّهِ أَبَداً وَ مَنِ اغْتَابَ مُؤْمِناً بِمَا لَیْسَ فِیهِ فَقَدِ انْقَطَعَتِ الْعِصْمَهُ بَیْنَهُمَا وَ کَانَ الْمُغْتَابُ فِی النَّارِ خَالِداً فِیهَا وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ».[۶]

روایت به خاطر وجود «علقمه بن محمد» که امامی است امّا توثیقش ثابت نشده، حسنه است. در این روایت قید «مما ستره الله علیه» لحاظ نشده است بنابراین مؤید مرحوم خویی نمی‌تواند باشد.