خارج اصول ۴۸ (وضع: حقیقت شرعیه)
موضوع: مباحث الفاظ/وضع /حقیقت شرعیه
خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث حقیقت شرعیه بود. به نظر ما فرمایشی که امروز از آیت‌الله مکارم نقل می‌کنیم، بین کلماتی که از بزرگان دیدیم، حرف خوبی است.
آیت‌الله مکارم می‌فرمایند: «إنّ الحقیقه الشرعیّه التی ینبغی البحث عن ثبوتها و عدمه على أقسام:
۱- ما وضعت للعبادات المخترعه فی الشرع؛ مثل «الصلاه» و «الزکاه» و «الحجّ» و غیرها.۲- ما وضعت لأقسام هذه العبادات و هو بالنسبه إلى الصلاه ک «صلاه الآیات» و «صلاه اللیل» و «صلاه الفطر» و «صلاه القضاء» و «صلاه الأداء» و «صلاه الفریضه» و «صلاه النافله» و هکذا بالنسبه إلى الصوم و الزکاه و الحج.۳- ما وضعت لأجزاء هذه العبادات؛ مثل عنوان «الطواف» و «السعی» و «الوقوف» و «التقصیر» فی الحجّ و «الرکوع» و «السجود» و «التشهّد» و «القنوت» فی الصلاه.۴- ما وضعت فی غیر العبادات؛ مثل عنوان «الحدّ» و «التعزیر» و «الکرّ» و «الماء القلیل» و غیرها.و الظاهر أنّ جمیع هذه الألفاظ محلّ الکلام فی المقام، فهل الحقیقه الشرعیّه ثابته فی جمیعها أو فی بعضها؟»[۱] .
جاهایی که حقیقت شرعیه برقرار است، عبارت است از:۱. عبادات: مثل لفظ «صلاه»، «زکات»، «حجّ»، «صوم» و امثال این‌ها.۲. اقسام این عبادات: مانند «صلاه الآیات»، «صلاه اللیل»، «صلاه الفطر»، «صلاه القضاء»، «صلاه الأداء»، «صلاه الفریضه»، «صلاه النافله» و… .۳. اجزای این عبادات مانند «طواف»، «سعی»، «وقوف» و «تقصیر» در حج و «رکوع»، «سجود»، «تشهّد» و «قنوت» در صلاه. حقیقت شرعیه در تمام این‌ها مطرح است. طوافی که خدا از ما در حج خواسته است، شرایط و اجزای خاصی دارد؛ ازجمله تعداد طواف، حالت شانه راست، نحوه راه رفتن، محل شروع و محل پایان و…؛ لذا آیت‌الله مکارم می‌فرمایند که در اجزای عبادات نیز حقیقت شرعیه وجود دارد.
۴. غیرعبادات: در تمام الفاظی که از ناحیه شارع برای آن‌ها اصطلاح خاصی تعیین شده، حقیقت شرعیه وجود دارد و این منحصر در معاملات نیست. مانند لفظ «کر»، «حد»، «ماء قلیل» و… . شارع معنای خاصی برای «کر» بیان کرده است؛ مثلاً گفته سه وجب و نیم در سه وجب و نیم در سه وجب و نیم.حد در لغت معنای معیّنی دارد ولی از نظر شارع معنای خاصی دارد؛ پس اگر شارع گفت که بر شخصی حد جاری کنید، ما باید آن اصطلاح خاص ائمه (ع) را عمل کنیم. مثال دیگر «ماء قلیل» است. یک قطره آب، یک سطل آب و… را آب قلیل می‌گویند ولی مثلاً دو سطل آب را در لغت قلیل نمی‌گویند ولی در اصطلاح شارع، «ما دون الکر»، «ماء قلیل» است. این اصطلاح خاصی است. پس آیت‌الله مکارم به درستی می‌فرمایند که حقیقت شرعیه در الفاظ عبادات، معاملات و هر لفظی که از نظر شارع دارای اصطلاح خاصی باشد، محقق است. پس اگر هر یک از این الفاظ در آیات و روایات وارد شد، ما ناچاریم آن را به معنایی که مراد ائمه (ع) است حمل نماییم. پس منظور از «حد»، «کر» و… که در آیات و روایات وارد می‌شود، همان معنایی است که خودشان بیان می‌کنند.
به نظر ما فرمایش ایشان درست است و هیچ اشکالی بر آن وارد نیست؛ زیرا ثمره نزاع ما نیز در همینجا است که اگر الفاظی مثل کر، آب قلیل، حد و… در آیات و روایات آمد، بر معنای لغوی حمل کنیم یا بر معنای جدید شرعی؟
آیت‌الله مکارم فرمایش دیگری نیز دارند که به نظر ما حرف خوبی است:
«یستظهر من بعض الکلمات من أنّ الأحادیث النبویّه لیست من المنابع الفقهیّه عند الإمامیّه، حتّى تکون الألفاظ الوارده فیها داخلهً فی نطاق البحث.
و لکنّه یرد علیه، أوّلاً: بوجود الخبر المتواتر فیها کحدیث الغدیر؛ فإنّه و إن لم‌یکن حدیثاً فقهیّاً و لکنّه یشتمل على مسأله أصولیّه و هی حجّیّه قول أمیر المؤمنین(ع)، فتدبّر.
و ثانیاً: کم من حدیث نبویّ اشتهر الاستدلال به فی الفقه مثل: «الناس مسلّطون على أموالهم»[۲] [۳] و «المؤمنون عند شروطهم»[۴] [۵] و فی الأصول مثل: «ما لایدرک کلّه لایترک کلّه»[۶] و «إذا أمرتکم بشی‌ء فأتوا منه ما استطعتم» [۷] [۸] سواء قلنا بحجّیّه هذه المرسلات و أشباهها بسبب اشتهارها بین العلماء -کما هو کذلک فی الجمله- أو جعلناها مؤیّدهً لإثبات بعض المسائل، فإنّ التأیید أیضاً نوع من الأثر.
ثالثاً: قد تجعل الأحادیث النبویّه مؤیّدهً لبعض الأدلّه، فهی و إن لم‌تکن حینئذٍ أدلّهً على إثبات المقاصد و لکنّها کجزء دلیل»[۹] .
بعضی از علما حقیقت شرعیه را فقط در لسان شارع می‌دانند و می‌گویند: با توجه به این که لسان شارع نداریم، حقیقت شرعیه به درد نمی‌خورد. بحث حقیقت شرعیه به الفاظی که در لسان پیامبر (ص) وارد شده، مربوط است. ما احکام شرعیه را در روایات پیامبر (ص) نمی‌بینیم. معمولاً سند روایات پیامبر (ص) درست نیست و ما در احکام به روایات ائمه (ع) استناد می‌کنیم؛ پس حقیقت شرعیه در روایات پیامبر (ص) است که به علت ضعف سند به درد ما نمی‌خورد. در روایات ائمه (ع) نیز حقیقت متشرعه است؛ نه حقیقت شرعیه.آیت‌الله مکارم می‌فرمایند: اولاً ما خبرهای متواتری داریم که از لسان پیامبر (ص) هستند؛ مثل حدیث غدیر که ولایت و حجیت قول امیرالمؤمنین (ع) را اثبات می‌کند. ثانیاً روایاتی که از پیامبر (ص) نقل شده، علی‌رغم ضعف سند، مویداتی برای روایات ماست. مثل روایت نبوی «الناس مسلطون علی اموالهم» که همه علما آن را تلقی به قبول کرده‌اند؛ در حالی که سند این روایت ضعیف است. در کتاب مکاسب در موارد زیادی به این حدیث استدلال شده بود. مثال دیگر: «المؤمنون عند شروطهم». البته ما به آیت‌الله مکارم اشکال گرفته‌ایم که سند این روایت صحیح است. مثال دیگر: «ما لایدرک کلّه لایترک کلّه»[۱۰] و «إذا أمرتکم بشی‌ء فأتوا منه ما استطعتم»[۱۱] .[۱۲]
در فقه و اصول، تعدادی مؤیّد و تعدادی دلیل داریم. مؤید و دلیل، هر دو در اثبات چیزی برای ما مؤثر است. مؤیدات در اثبات مطلب و اعتماد تاثیرگذار است. کلمات پیامبر (ع) ممکن است گاهی سندشان ضعیف باشد؛ ولی می‌توانند مؤیداتی برای ما باشند؛ هم در فقه و هم در اصول. به نظر ما فرمایش آیت‌الله مکارم درست است؛ فقط در مورد «المؤمنون عند شروطهم» که آیت‌الله مکارم آن را مرسله می‌دانند، به نظر ما سند دارد و سندش نیز درست است.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید ؟در گفتگو ها شرکت کنید!